در صحبت بزرگان/فردوسی
خداوند جان و خرد
به نام خداوند جان و خرد
کز این برتر اندیشه برنگذرد
خداوند نام و خداوند جای
خداوند روزی ده رهنمای
خداوند کیوان و گردان سپهر
فروزنده ماه و ناهید و مهر
زنام و نشان و گمان برتر است
نگارنده بر شده پیکر است
به بینندگان آفریننده را
نبینی،مرنجان دو بیننده را
نیابد بدونیز اندیشه راه
که او برتر از نام و از جایگاه
سخن هرچه زین گوهران بگذرد
نیابد بدو راه، جان و خرد
خرد گر سخن برگُزیند همی
همان را گزیند که بیند همی
ستودن نداند کس او را چو هست
میان بندگی را ببایدت بست
خرد را و جان را همی سنجد او
در اندیشه سخته کی گنجد او
بدین آلت رای و جان و زبان
ستود آفریننده را کی توان
به هستیش باید که خستو شوی
ز گفتار بیهوده یکسو شوی
پرستنده باشی و جوینده راه
به ژرفی به فرمانش کردن نگاه
توانا بود هر که دانا بود
ز دانش دل پیر برنا بود
ازین پرده برتر سخن گاه نیست
به هستی مر اندیشه را راه نیست
هفت خان رستم
برون رفت آن پهلوان نیمروز
ز پیش پدر گرُد گیتی فروز
دو روزه به یک روز بگذاشتی
شب تیره را روز پنداشتی
بدین سان پی رخش ببرید راه
به تابنده روز و شبان سیاه
تنش چون خروش جُست و آمد به شور
یکی دشت پیش آمدش پر ز گور
یکی رخش را تیز بفشرد ران
تگ گور شد با تگ او گران
کمند و پی رخش و رستم سوار
نیابد از او دام و دد زینهار
کمند کیانی بینداخت شیر
به خم اندر آورد گوری دلیر
کشید و بیفکند گور آن زمان
بیامد برش چون هژیر ژیان
ز پیکان تیر آتشی برفروخت
بدو خار و خاشاک و هیزم بسوخت
برآن آتش تیز بریانش کرد
از آن پس که بی توش و بی جانش کرد
بخورد و بینداخت دور استخوان
همین بود دیگ و همین بود خوان
لگام از سر رخش برداشت خوار
چرا دید وبگذاشت در مرغزار
خوان اول:جنگ رخش باشیر
یکی نیستان بستر خواب ساخت
درِ بیم را جای ایمن شناخت
بخوابید شمشیر در زیر سر
به آرام بنهاد چون شیر سر
در آن نیستان بیشه شیر بود
که پیلی نیارست از او نی درود
چو یک پاس بگذشت، درّنده شیر
به سوی کُنام خود آمد دلیر
به نی بر،یکی پیلتن خفته دید
بر او یکی اسب آشفته دید
نخست اسب را گفت باید شکست
چو خواهم خود آید سوارم به دست
سوی رخش رخشان بیامد دمان
چو آتش بجوشید رخش آن زمان
دو دست اندر آورد و زد بر سرش
همی تیز دندان به پشت اندرش
همی زدش بر خاک تا پاره کرد
ددی را بدان چاره بیچاره کرد
چو بیدار شد رستم تیز چنگ
جهان دید بر شیر درّنده تنگ
چنین گفت با رخش کای هوشیار
که گفتت که با شیر کن کارزار
اگر تو شدی کشته بر دست اوی
من این ببر و این مغفر جنگجوی
چگونه کشیدم به مازندران
کمند و کمان تیغ و گرز گران
نبینم چو تو باره ای تیز تگ
به تندی و تیزی و نرمی و رگ
چرا نامدی نزد من با خروش
خروش توام چون رسیدی به گوش
سرم گر ز خواب خوش آگه شدی
تو را جنگ با شیر کوته شدی
بگفت و بخفت و بر آسود دیر
گو نامبردارگرد دلیر
چو خورشید برزد سر از تیزکوه
تهمتن ز خواب خوش آمد ستوه
تن رخش بسترد و زین برنهاد
ز یزدان نیکی دهش کرد یاد
خوان دوم: یافتن رستم چشمه آب را
نشست از بر رخش رخشان چو گرد
به خوان دوم پهلوان روی کرد
یکی راه پیش آمدش ناگزیر
همی رفت بایست بر خیره خیر
بیابان بی آب و گرمای سخت
کز او مرغ گشتی به تن لَخت لخت
چنان گرم گردید هامون و دشت
تو گفتی که آتش بر او برگذشت
تن رخش و گویا زبان سوار
زگرمّی و از تشنگی شد زکار
پیاده شد از اسب و زوبین به دست
همی رفت پویان به کردار مست
همی جُست بر چاره جُستن رهی
سوی آسمان کرد روی آنگهی
چنین گفت کای داوردادگر
همه رنج و سختی تو آری به سر
گر ایدون که خشنودی از رنج من
بدان گیتی آکنده کن گنج من
بپویم همی تا مگر کردگار
دهد شاه کاووس را زینهار
هم ایرانیان را ز چنگال دیو
گشاید بی آزار کیهان خدیو
گنهکار و افکندگان تواند
پرستنده و بندگان تواند
رهایی توشان ده ابر دست من
که دادم به ایشان کنون جان و تن
تو گفتی که من دادگر داورم
به سختی ستمدیده را یاورم
اگر داد بینی همی کار من
مگردان همی تیره بازار من
دراین کار گردی مرا دستگیر
مسوزان به من بر دل زال پیر
مکن رنج این لشکرم را به باد
من و لشکر و کشورم دار شاد
همی گفت با خویشتن پیلتن
کجا یادش آمد ز گور و کفن
که بودی اگر با سپاهیم کار
به آوردشان رفتمی شیروار
به یک حمله زیر و زبر کردمی
دم از جان ایشان بر آوردمی
وگر زانکه پیش آمدی کوه گنگ
به یک حمله من نکردی درنگ
به گرز گران کردمی کوه پست
ببودی به مردی مر او را شکست
وگر زانکه دریای جیحون بُدی
که کشتی ز دریا نه بیرون بُدی
به نیروی دارنده یزدان پاک
بیفکندمی در زمانش به خاک
ولیکن چه سود است مردی و زور
که شد بخت سازنده را چشم کور
براین برّ و این تشنگی چون کنم
به مرگ روان بر چه افسون کنم
تن پیلوارش چو این گفته شد
شد از تشنگی سست و آشفته شد
بیفتاد رستم برآن گرم خاک
زبان گشته از تشنگی چاک چاک
همانگه یکی میش نیکوسرین
بپیمود پیش تهمتن زمین
از آن رفتن میش اندیشه خاست
به دل گفت آبشخوراین جا کجاست
همانا که بخشایش کردگار
فراز آمده است اندر این روزگار
بیفشرد شمشیر بر دست راست
به زور جهاندار بر پای خاست
بشد بر پی میش و تیغش به چنگ
گرفته به دست دگر پالهنگ
هی رفت میش و همی رفت گرُد
همی روز فرّخ همی بر شمرد
به ره بر یکی چشمه آمد پدید
که میش سرافراز آنجا رسید
تهمتن سوی آسمان کرد روی
چنین گفت کای داور راستگوی
هرآن کس که از داد تو یک خدای
بپیچد،نیارد خرد را به جای
براین چشمه جای پی میش نیست
همان غرم دشتی مرا خویش نیست
به جایی که تنگ اندر آید سخن
پناهت به جز پاک یزدان مکن
برآن غرم بر آفرین کرد چند
که از چرخ گردان مبادت گزند
خوان سوم: کشتن رستم اژدها را
چه گویم از آن اژدهای دژم
که هشتاد گز بود از دُم به دَم
نیارست کردن کس آن جا گذر
زدیوان و پیلان و شیران نر
همین نیز کامد نیابد رها
زچنگ بد اندیش نر اژدها
بیامد جهان جوی را خفته دید
بر او یکی اسب آشفته دید
سوی رخش رخشنده بنهاد روی
دوان رخش شد نزد دیهیم جوی
بدو اژدها گفت نام تو چیست
که زاینده را بر توباید گریست
چنین داد پاسخ که من رستمم
زدستان سامم هم از نیرمم
به تنها یکی کینه ور لشکرم
به رخش دلاور زمین بسپرم
ببینی زمن دستبرد نبرد
سرت راهم اکنون درآرم به گرد
برآویخت با او به جنگ اژدها
نیامد به فرجام هم زو رها
بدان سان بیاویخت با پیلتن
تو گفتی به رستم درآمد شکن
چو زور تن اژدها دید رخش
کزآن سان برآویخت با تاج بخش
بمالید گوش و درآمد شگفت
بکند اژدها را به دندان دو کفت
بدرّید چرمش بدان سان که شیر
در او خیره شد پهلوان دلیر
بزد تیغ و انداخت از تن سرش
فروریخت چون رود،خون از برش
چو رستم بدان اژدهای دژم
نگه کرد و بریال و آن تیزدم
بیابان همه زیر او دید پاک
روان خون گرم از بر تیره خاک
تهمتن از او در شگفتی بماند
همی پهلوی نام یزدان بخواند
به آب اندر آمد سر وتن بشست
جهان جز به زور جهان بان نجست
به یزدان چنین گفت کای دادگر
تو دادی مرا دانش و زور و فر
که پیشم چه دیو و چه شیر و چه پیل
بیابان بی آب و دریای نیل
بداندیش بسیار و گر اندکی است
چو خشم آورم پیش چشمم یکی است
چو از آفرین گشت پرداخته
بیاورد مر رخش را ساخته
خوان چهارم: کشتن رستم زن جادو را
نشست از بر رخش و ره برگرفت
چمان منزل جادوان درگرفت
همی راند پویان به راه دراز
چو خورشید تابان بگشت از فراز
درخت و گیا دید و آب روان
چنان چون بود جای مرد جوان
چو چشم تذروان یکی چشمه دید
یکی جام زرین برش پُر نبید
یکی غرُم بریان و نان از برش
نمکدان و ریچال گرد اندرش
چو رستم چنان جای بایسته دید
خداوند را آفرین گسترید
فرود آمد از اسب و زین برگرفت
به غُرم وبه نان اندر آمد شگفت
خور جادوان بد چو رستم رسید
از آواز او دیو شد ناپدید
نشست از بر چشمه فرخنده پی
یکی جام یاقوت پرکرده می
ابا می یکی نغز طنبور بود
بیابان چنان خانه سور بود
تهمتن مر آن را به بر درگرفت
بزد رود و گفتارها برگرفت
که آواره بد نشان رستم است
که از روز شادیش بهره کم است
همه جای جنگ است میدان اوی
بیابان و کوه است بستان اوی
همه جنگ با دیوو نر اژدها
زدیو و بیابان نیابد رها
می و جام و بویا گل و مرغزار
نکرده است بخشش مرا روزگار
همیشه به جنگ نهنگ اندرم
و یا با پلنگان به جنگ اندرم
به گوش زن جادو آمد سرود
همان چامه رستم و زخم رود
بیاراست رخ را بسان بهار
وگر چند،زیبا نبودش نگار
بر رستم آمد پر از رنگ و بوی
بپرسید و بنشست نزدیک اوی
تهمتن به یزدان نیایش گرفت
براو آفرین و ستایش گرفت
که در دشت مازندران یافت خوان
می و رود با میگسار جوان
ندانست کاو جادوی ریمن است
نهفته به رنگ اندراهریمن است
یکی جام می برکفش برنهاد
ز دادار نیکی دهش کرد یاد
چو آواز داد از خداوند مهر
دگرگونه برگشت جادو به چهر
روانش گمان ستایش نداشت
زبانش توان نیایش نداشت
سیه گشت چون نام یزدان شنید
تهمتن سبک چون بدو بنگرید
بینداخت از باد خّم کمند
سرجادو آورد ناگه به بند
بپرسید و گفتش چه چیزی بگوی
برآن گونه کت هست بنمای روی
یکی گنده پیری شد اندر کمند
پرآژنگ و نیرنگ و افسون و بند
میانش به خنجر به دو نیم کرد
دل جادوان را پر از بیم کرد
خوان پنجم: ماجرای دشتبان و اولاد
همی رفت پویان به جایی رسید
که اندر جهان روشنایی ندید
شب تیره چون روی زنگی سیاه
ستاره نه پیدا نه تابنده ماه
تو خورشید گفتی به بند اندر است
ستاره به خمّ کمند اندر است
بدو گفت اولاد ،نام تو چیست
چه مردیّ و شاه و پناه تو کیست
نبایست کردن بر این سو گذر
بر نرّه دیوان پرخاش خر
چرا گوش این دشتبان کنده ای
هم آن اسب در کشت افکنده ای
همیدون جهان بر تو سازم سیاه
اَبَر خاک آرم تو را این کلاه
چنین گفت رستم که نام من ابر
اگر ابر باشد به زور هژبر
همه نیزه و تیغ بار آورد
سران را سر اندر کنارآورد
به گوش تو گر نام من بگذرد
دم و جان و خون دلت بفشرد
هرآن مام کاو چون تو زاید پسر
کفن دوز خوانیمش و مویه گر
بدو گفت اولاد مغزت ز خشم
بپرداز و بگشای یکباره چشم
تن من مپرداز خیره زجان
بیابی ز من هرچه پرسی نشان
تورا خانه بید و دیو سپید
نمایم چو دادی دلم را نوید
به جایی که بسته است کاووس شاه
نمایم تو را یک به یک شهر و راه
بدان ای ستوده یل دیو دل
که ایزد سرشتت ز پرمایه گل
کنون تا به نزدیک کاوس کی
صد افکنده فرسنگ بخشنده پی
وز آن جا سوی دیو فرسنگ صد
بیاید یکی راه دشوار و بد
چنین برز و بالا و این کارکرد
نه خوب است با دیو پیکار کرد
چو زان بگذری سنگلاخ است ودشت
که آهو برآن نیارد گذشت
وزان بگذری رود آب است پیش
که پهنای او از دو فرسنگ بیش
کنارنگ دیوی نگهبان اوی
همه نرِّه دیوان به فرمان اوی
وزان روی بزگوش تا نرم پای
چو فرسنگ سیصد کشیده سرای
زبزگوش تا شهر مازندران
رهی زشت و فرسنگ های گران
پراکنده در پادشاهی سوار
همانا که هستش هزاران هزار
چنان لشکری با سلیح و درم
نبینی یکی را از ایشان دژم
زپیلان جنگی هزار و دویست
کز ایشان به شهر اندرون جای نیست
تو تنها تنی و اگر زآهنی
بسایی به سوهان آهرمنی
بخندید رستم ز گفتار اوی
بدو گفت اگر با منی راهجوی
ببینی کز این یک تن پیلتن
چه آید بدان نامدار انجمن
به نیروی یزدان پیروزگر
به بخت و به شمشیر و تیر و هنر
چو بینند تاو بر و یال من
به جنگ اندرون زخم کوپال من
بدرَّد پی و پوستشان از نهیب
عنان را ندانند باز از رکیب
بدان سو کجا هست کاووس کی
کنون راه بنمای و بردار پی
بگفت این و بنشست بر رخش شاد
دوان بود اولاد مانند باد
نیاسود تیره شب و پاک روز
همی راند تا پیش کوه اسپروز
بدان جا که کاووس لشکر کشید
زدیو وز جادو بدو بد رسید
چو یک نیمه بگذشت از آن تیره شب
خروش آمد از جنگ و بانگ جلب
به مازندران آتش افروختند
به هر جای شمعی همی سوختند
تهمتن به اولاد گفت آن کجاست
که آتش برآمد ز چپّ و ز راست
در شهر مازندران است گفت
که از شب دو بهره نیارند خفت
سپهبد چو پولاد و ارژنگ و بید
همه پهلوانان دیو سپید
درختی که دارد سر اندر سحاب
ستاره رده برکشیده طناب
بدان جایگه باشد ارژنگ دیو
که هزمان برآرد خروش و غریو
بخفت آن زمان رستم جنگجوی
چو خورشید تابنده بنمود روی
بپیچید اولاد را بر درخت
به خمّ کمندش بیاویخت سخت
خوان ششم: کشتن رستم ارژنگ دیو را
چو خورشید بر زد سر از تیغ کوه
جهان را بیفزود فرّ و شکوه
زخواب اندر آمد گو تاج بخش
وز آن جا برفت او به نزدیک رخش
به زین اندر افکند گرز نیا
همی رفت یکدل پر از کیمیا
یکی مغفر خسروی بر سرش
خوی آلوده ببر بیان در برش
به ارژنگ سالار بنهاد روی
چو آمد به لشکر گه جنگ جوی
یکی نعره زد در میان گروه
که گفتی بدرّید دریا و کوه
برون جست از خیمه ارژنگ دیو
چو آمد از آن سان به گوشش غریو
چو رستم بدیدش،برانگیخت اسب
بیامد بر او چو آذرگُشسب
سرو گوش بگرفت و یالش دلیر
سر از تن بکندش به کردار شیر
پُر از خون سر دیو کنده ز تن
بینداخت زان سو که بُد انجمن
چو دیوان بدیدند کوپال او
بدرّید دلشان ز چنگال او
نکردند یاد از بر و بوم و رست
پدر بر پسر بر همی راه جست
برآهیخت شمشیر کین پیلتن
ز دیوان بپرداخت آن انجمن
چو برگشت خورشید گیتی فروز
بیامد دمان تا به کوه اسپروز
ز اولاد بگشاد خمّ کمند
نشستند زیر درخت بلند
تهمتن ز اولاد پرسید راه
به شهری کجا بود کاووس شاه
چو بشنید از او تیز بنهاد روی
پیاده دوان پیش او راه جوی
چو آمد به شهر اندرون تاج بخش
خروشی برآورد چون رعد رخش
چو بشنید کاووس آواز اوی
بدانست انجام و آغاز اوی
به ایرانیان گفت پس شهریار
که«ما را سرآمد بد روزگار
خروشیدن رخشم آمد به گوش
روان و دلم تازه شد زان خروش
به گاه قباد اینچنین شیهه کرد
کجا کرد با شاه ترکان نبرد»
همی گفت لشکر که« کاووس شاه
زبند گرانش شده جان تباه
خرد از سرش رفته و هوش وفر
تو گویی همی خواب گوید مگر»
بیامد هم اندر زمان پیش اوی
یل آتش افروز پرخاش جوی
چو نزدیک کاووس شد پیلتن
همه سرفرازان شدند انجمن
غریوید بسیار و بردش نماز
بپرسیدش از رنج های دراز
گرفتش به آغوش کاووس شاه
ز زالش بپرسید واز رنج راه
بدو گفت«پنهان از این جادوان
همی رخش را کرد باید نهان
چوآید به دیو سپید آگهی
کز ارژنگ شد روی گیتی تهی
همه رنج های تو بی بر شود
زدیوان جهان پر زلشکر شود
تو اکنون ره خانه دیو گیر
به رنج اندر آور تن و تیغ و تیر
مگر یار باشدت یزدان پاک
سرجادوان اندر آری به خاک
گذرکرد باید ابر هفت کوه
زدیوان به هر جا گروها گروه
یکی غار پیش آیدت هولناک
چنان چون شنیدم پر از ترس و باک
گذارش پر از نرّه دیوان جنگ
همه رزم را ساخته چون پلنگ
به غار اندرون گاه دیو سپید
کز اویند لشکر به بیم و امید
توانی مگر کردن او را تباه
که اوی است سالار و پشت سپاه
سپه را ز غم چشم ها تیره شد
مرا دیده از تیرگی خیره شد
پزشکان به درمانش کردند امید
به خون دل و مغز دیو سپید
چنین گفت فرزانه مردی پزشک
که«چون خون او را به سان سرشک،
چکانی سه قطره به چشم اندرون
شود تیرگی پاک با خون برون
خوان هفتم:نبرد رستم با دیوسپید
گوِ پیلتن جنگ را ساز کرد
و زان جایگه رفتن آغاز کرد
ابا خویشتن برد اولاد را
همی راند مر رخش چون باد را
چو رخش اندر آمد برآن هفت کوه
بدان نره دیوان گروها گروه
به نزدیک آن غار بی بُن رسید
به گرد اندرش لشگر دیو دید
به اولاد گفت«آنچه پرسیدمت
همه بر ره راستی دیدمت
چنان چون گه رفتن آید فراز
مرا ره بنمای و بگشای راز»
بدو گفت اولاد«چون آفتاب
شود گرم، دیو اندر آید به خواب
برایشان تو پیروز باشی به جنگ
کنون یک زمان کرد باید درنگ
زدیوان نبینی نشسته یکی
جز از جادوان پاسبان اندکی»
نکرد ایچ رستم به رفتن شتاب
بدان، تا برآمد بلند آفتاب
برآهیخت جنگی نهنگ از نیام
بغرّید چون رعد و برگفت نام
میان سپه اندر آمد چو گرد
سران را به خنجر همی دورکرد
وز آن جایگه سوی دیو سپید
بیامد به کردار تابنده شید
به کردار دوزخ یکی غار دید
تن جادو از تیرگی ناپدید
به غار اندرون دید رفته به خواب
به کشتن نکرد ایچ رستم شتاب
بغرّید غریدنی چون پلنگ
چو بیدار شد،اندرآمد به جنگ
برآشفت بر سان شیر ژیان
یکی تیغ تیزش بزد بر میان
به نیروی رستم ز بالای اوی
بیفتاد یک ران و یک پای اوی
بریده برآوخیت با او به هم
چو پیل سرافراز و شیر دژم
به یک پا بکوشید با نامور
همه غار را کرده زیر و زبر
گرفت آن بر و یال گُرد دلیر
که آرد مگر پهلوان را به زیر
در آمد به او رستم نامدار
گرفته بر و یال او استوار
همی گوشت کند او از آن،آن از این
همی گِل شد از خون سراسر زمین
به دل گفت رستم«گر امروز جان
بماند به من زنده ام جاودان»
همیدون به دل گفت دیو سپید
که «ازجان شیرین شدم ناامید»
بدین گونه با یکدگر رزمجوی
ز تنها خوی و خون روان بُد به جوی
سرانجام از آن کینه در کارزار
بپیچید بر خود گو نامدار
بزد چنگ و برداشتش نرّه شیر
به گردن برآورد و افکند زیر
زدش بر زمین همچو شیر ژیان
چنان کز تن وی برون کرد جان
فرو برُد خنجر دلش بردرید
جگرش از تن تیره بیرون کشید
گشاد ازمیان آن کیانی کمر
برون کرد خفتان و جوشن زبر
زبهر نیایش سر و تن بشست
یکی پاک جای پرستش بجُست
ازآن پس نهاد از بر خاک سر
چنین گفت«کای داور دادگر
ز هر بد تویی بندگان را پناه
تو دادی مرا گُردی و دستگاه
توانایی و مردی و فّر و زور
همه کامم از گردش ماه و هور
تو بخشیدی ار نه ز خود خوارتر
نبینم به گیتی یکی زارتر
ز داد تو هر ذرّه مهری شود
ز فرّت پشیزی سپهری شود
داد و بیداد
کنون رزم سهراب و رستم شنو
دگرها شنیدستی این هم شنو
یکی داستان است پُر آب چشم
دل نازک از رستم آید به خشم
اگر تندبادی برآید ز گنج
به خاک افکند نارسیده ترنج
ستم کاره خوانیمش ار دادگر
هنرمند گوییمش ار بی هنر
اگر مرگ داد است بیداد چیست
ز داد این همه بانگ و فریاد چیست
از این راز جان تو آگاه نیست
بدین پرده اندر تو را راه نیست
