در صحبت بزرگان/شيخ محمود شبستری
قطره دریا
اگر یک ذرّه را دل بر شکافی
برون آید از آن صد بحر صافی
به هر جزوی ز خاک ار بنگری راست
هزاران آدم اندر وی هویداست
به اعضا ، پشه ای هم چند فیل است
در اسما ، قطرهای مانند نیل است
درون حبّه ای صد خرمن آمد
جهانی در دل یک ارزن آمد
به پّر پشّه ای در ، جای جانی
درون نقطهٔ چشم ، آسمانی
بدان خردی که آمد حبهٔ دل
خداوند دو عالم راست منزل
در او در ، جمع گشته هر دو عالم
گهی ابلیس گردد گاه آدم
ببین عالم همه در هم سرشته
ملک در دیو و دیو اندر فرشته
همه با هم، به هم چون دانه و بر
ز کافر مؤمن و مؤمن ز کافر
به هم جمع آمده در نقطهٔ حال
همه دور زمان روز و مه و سال
ازل عین ابد افتاد با هم
نزول عیسی و ایجاد آدم
ز هر یک نقطه زین دور مسلسل
هزاران شکل میگردد مشکّل
ز هر یک نقطه دوری گشته دایر
هم او مرکز هم او در دور سایر
اگر یک ذرّه را برگیری از جای
خلل یابد همه عالم سراپای
همه سرگشته و یک جزو از ایشان
برون ننهاده پای از حد امکان
تعیین هر یکی را کرده محبوس
به جزویّت ز کّلی گشته مایوس
تو گویی دائما در سیر و حبسند
که پیوسته میان خلع و لبسند
همه در جنبش و دائم در آرام
نه آغاز یکی پیدا نه انجام
همه از ذات خود پیوسته آگاه
وز آنجا راه برده تا به درگاه
به زیر پرده هرذره پنهان
جمال جانفزای روی جانان
کتاب آفرینش
به نزد آنکه جانش در تجلي است
همه عالم کتاب حق تعالي است
عرض اعراب و جوهر چون حروف است
مراتب همچو آيات وقوف است
از او هر عالمي چون سورهاي خاص
يکي زان فاتحه و آن ديگر اخلاص
نخستين آيتش عقل کل آمد
که در وي همچو باء بسمل آمد
دوم نفس کل آمد آيت نور
که چون مصباح شد از غايت نور
سيم آيت در او شد عرش رحمان
چهارم «آيت الکرسي» همي دان
پس از وي جرمهاي آسماني است
که در وي سورهي سبع المثاني است
نظر کن باز در جرم عناصر
که هر يک آيتي هستند باهر
پس از عنصر بود جرم سه مولود
که نتوان کرد اين آيات محدود
به آخر گشت نازل نفس انسان
که بر ناس آمد آخر ختم قرآن
اشارات به خال
بر آن رخ نقطه خالش بسیط است
که اصل و مرکز دور محیط است
از او شد خطّ دور هر دو عالم
وز او شد خطّ نفس و قلب آدم
از آن حال دل پرخون تباه است
که عکس نقطه خال سیاه است
ز خالش حال دل جز خون شدن نیست
کز آن منزل ره بیرون شدن نیست
به وحدت در، نباشد هیچ کثرت
دو نقطه نبود اندر اصل وحدت
ندانم خال او عکس دل ماست
و یا دل عکس خال روی زیباست
دل اندر روی او، یا اوست در دل
به من پوشیده شد این راز مشکل
اگر هست این دل ما عکس آن خال
چرا میباشد آخر مختلف حال
گهی چون چشم مخمورش خراب است
گهی چون زلف او در اضطراب است
گهی روشن چو آن روی چو ماه است
گهی تاریک چون خال سیاه است
گهی مسجد بود گاهی کنشت است
گهی دوزخ بود گاهی بهشت است
گهی برتر شود از هفتم افلاک
گهی افتد به زیر توده خاک
پس از زهد و ورع گردد دگر بار
شراب و شمع و شاهد را طلبکار
خط و رخ
رخ اینجا مظهر حُسن خدایی است
مراد از خط، جناب کبریایی است
رخش خطی کشید اندر نکویی
که از ما نیست بیرون خوبرویی
خط آمد سبزه زار عالم جان
از آن کردند نامش دار حیوان
ز تاریکیّ زلفش روز شب کن
ز خطّش چشمه حیوان طلب کن
خضروار از مقام بی نشانی
بخور چون خطّش آب زندگانی
اگر روی و خطش بینی تو بیشک
بدانی کثرت از وحدت یکایک
ز زلفش باز دانی کار عالم
ز خطّش باز خوانی سّر مبهم
کسی گر خطش از روی نکو دید
دل من روی او در خط او دید
مگر رخسار او سبع المثانی است
که هر حرفی از او بحر معانی است
نهفته زیر هر مویی از او باز
هزاران بحر علم از عالم راز
ببین بر آب قلبت عرش رحمان
ز خطّ عارض زیبای جانان
اشارات به زلف
حدیث زلف جانان بس دراز است
چه میپرسی از او کان جای راز است
مپرس از من حدیث زلف پرچین
مجنبانید زنجیر مجانین
ز قدّش راستی گفتم سخن دوش
سر زلفش مرا گفتا فروپوش
کژی بر راستی زو گشت غالب
وز او در پیچش آمد راه طالب
معلّق صد هزاران دل ز هر سو
نشد یک دل برون از حلقه او
گر او زلفین مشکین برفشاند
به عالم در یکی کافر نماند
وگر بگذاردش پیوسته ساکن
نماند در جهان یک نفس مؤمن
چو دام فتنه میشد چنبر او
به شوخی باز کرد از تن سر او
اگر ببریده شد زلفش چه غم بود
که گر شب کم شد، اندر روز افزود
چو او بر کاروان عقل ره زد
به دست خویشتن بر وی گره زد
نیابد زلف او یک لحظه آرام
گهی بام آورد گاهی کند شام
ز روی و زلف خود صد روز و شب کرد
بسی بازیچه های بوالعجب کرد
گل آدم در آن دم شد مخمّر
که دادش بوی آن زلف معطّر
دل ما دارد از زلفش نشانی
که خود ساکن نمیگردد زمانی
از او هر لحظه کار از سر گرفتم
ز جان خویشتن دل برگرفتم
از آن گردد دل از زلفش مشوّش
که از رویش دلی دارد بر آتش
بت و زنّار و ترسایی
بت و زنار و ترسایی در این کوی
همه کفر است ورنه چیست برگوی
جواب
بت اینجا مظهر عشق است و وحدت
بود زنّار بستن عقد خدمت
هم او کرد و هم او گفت و هم او بود
نکو کرد و نکو گفت و نکو بود
یکی بین و یکی گوی و یکی دان
بدین ختم آمد اصل و فرع ایمان
نه من میگویم این بشنو ز قرآن
تفاوت نیست اندر خلق رحمان
اشارات به زنّار
نظر کردم بدیدم اصل هر کار
نشان خدمت آمد عقد زنّار
نباشد اهل دانش را مؤّوّل
ز هر چیزی مگر بر وضع اوّل
میان در بند چون مردان به مردی
درآ در زمرهٔ «اوفوابعهدی»
به رخش علم و چوگان عبادت
ز میدان در ربا گوی سعادت
اگر چه خلق بسیار آفریدند
تو را از بهر این کار آفریدند
پدر چون علم و مادر هست اعمال
به سان قرةّ العین است احوال
نباشد بی پدر انسان، شکی نیست
مسیح اندر جهان بیش از یکی نیست
رها کن ترّهات و شطح و طامات
خیال خلوت و نور کرامات
کرامات تو اندر حق پرستی است
جز این کبر و ریا و عجب و هستی است
در این هر چیز کان نز باب فقر است
همه اسباب استدراج و مکر است
ز ابلیس لعین بی سعادت
شود صادر هزاران خرق عادت
گه از دیوارت آید گاهی از بام
گهی در دل نشیند گه در اندام
همی داند ز تو احوال پنهان
در آرد در تو کفر و فسق و عصیان
شد ابلیست امام و در پسی تو
بدو لیکن بدین ها کی رسی تو
کرامات تو گر در خودنمایی است
تو فرعونیّ و این دعوی خدایی است
کسی کو راست با حق آشنایی
نیاید هرگز از وی خودنمایی
همه روی تو در خلق است زنهار
مکن خود را بدین علت گرفتار
چو با عامه نشینی مسخ گردی
چه جای مسخ یک سر نسخ گردی
مبادا هیچ با عامت سر و کار
که از فطرت شوی ناگه نگونسار
تلف کردی به هرزه نازنین عمر
نگویی در چه کاری با چنین عمر
به جمعیت لقب کردند تشویش
خری را پیشوا کردی زهی ریش
فتاده سروری اکنون به جهّال
از این گشتند مردم جمله بدحال
نگر دجاّل اعور تا چگونه
فرستاده است در عالم نمونه
نمونه باز بین ای مرد حسّاس
خر او را که نامش هست جساس
خران را بین همه در تنگ آن خر
شده از جهل پیشآهنگ آن خر
چو خواجه قصه آخرزما نکرد
به چندین جا از این معنی نشان کرد
ببین اکنون که کور و کر شبان شد
علوم دین همه بر آسمان شد
نماند اندر میانه رفق و آزرم
نمی دارد کسی از جاهلی شرم
همه احوال عالم باژگون است
اگر تو عاقلی بنگر که چون است
کسی کارباب لعن و طرد و مقت است
پدر نیکو بد، اکنون شیخ وقت است
خضر می کشت آن فرزند طالح
که او را بد پدر با جّد صالح
کنون با شیخ خود کردی تو ای خر
خری را کز خری هست از تو خرتر
چو او «یعرف الهر من البر»
چگونه پاک گرداند تو را سّر
و گر دارد نشان باب خود پور
چه گویم چون بود «نور علی نور»
پسر کو نیکرای و نیکبخت است
چو میوه زبده و سر درخت است
ولیکن شیخ دین کی گردد آن کو
نداند نیک از بد بد ز نیکو
مریدی علم دین آموختن بود
چراغ دل ز نور افروختن بود
کسی از مرده علم آموخت هرگز
ز خاکستر چراغ افروخت هرگز
مرا در دل همی آید کز این کار
ببندم بر میان خویش زنّار
نه زان معنی که من شهرت ندارم
که دارم لیک از وی هست عارم
شریکم چون خسیس آمد در این کار
خمولم بهتر از شهرت به بسیار
دگرباره رسید الهامم از حق
که بر حکمت مگیر از ابلهی دق
اگر کنّاس نبود در ممالک
همه خلق اوفتند اندر مهالک
بود جنسیّت آخر علت ضم
چنین آمد جهان والله اعلم
ولیک از صحبت نااهل بگریز
عبادت خواهی از عادت بپرهیز
نگردد جمع با عادت عبادت
عبادت می کنی بگذر ز عادت
آینه عدم
اگر خواهي که بيني چشمه خور
تو را حاجت فتد با جسم ديگر
چو چشم سر ندارد طاقت تاب
توان خورشيد تابان ديد در آب
از او چون روشني کمتر نمايد
در ادراک تو حالي مي فزايد
عدم آيينه هستي است مطلق
کز او پيداست عکس تابش حق
عدم چون گشت هستي را مقابل
در او عکسي شد اندر حال حاصل
شد آن وحدت از اين کثرت پديدار
يکي را چون شمردي گشت بسيار
عدد گرچه يکي دارد بدايت
وليکن نبودش هرگز نهايت
عدم در ذات خود چون بود صافي
از او با ظاهر آمد گنج مخفي
حديث «کُنتُ کَنزا» را فرو خوان
که تا پيدا ببيني گنج پنهان
عدم آيينه، عالم عکس و انسان
چو چشم عکس در وي شخص پنهان
تو چشم عکسي و او نور ديده است
به ديده ديده را هرگز که ديده است
جهان انسان شد و انسان جهاني
از اين پاکيزه تر نبود بياني
چو نيکو بنگري در اصل اين کار
هم او بيننده هم ديده است و ديدار
حديث قدسي اين معني بيان کرد
و بي يسمع و بي يبصر عيان کرد
جهان را سر به سر آيينه اي دان
به هر يک ذره در، صد مهر تابان
رمزها و تمثیل ها
چه خواهد اهل معنی زان عبارت
که سوی چشم و لب دارد اشارت
چه جوید از سر زلف و خط و خال
کسی که اندر مقامات است و احوال
