در صحبت بزرگان/فردوسی
رزم رستم با اشکبوس
دلیری که بُد نام او اشکبوس
همی برخروشید برسان کوس
زگرُدان ایران هم آورد خواست
زجولان او در جهان گرد خاست
درآویخت رهام با اشکبوس
برآمد زهر دو سپه بوق و کوس
برآن نامور تیر باران گرفت
کمانش کمین سواران گرفت
جهان جوی در زیر پولاد بود
به خفتانش بر، تیر چون باد بود
برآهیخت رهام گرز گران
غمی شد ز پیکار دست سران
به گرز گران دست برد اشکبوس
زمین آهنین شد، سپهر آبنوس
بزد گرز برترک رهام گرُد
کُله خود او گشت از آن زخم خرد
چو رهام گشت از کشانی ستوه
بپیچید از او روی و شد سوی کوه
زقلب سپه اندر آشفت طوس
بزد اسب کآید بر اشکبوس
تهمتن برآشفت و با طوس گفت
که رهام را جام باده است جفت
به می در،همی تیغ بازی کند
میان یلان سرافرازی کند
توقلب سپه را به آیین بدار
من اکنون پیاده کنم کارزار
کمان به زه را به بازو فکند
به بند کمر بر بزد تیرچند
یکی تیر در دست رنگ آبنوس
خرامید و آمد بر اشکبوس
خروشید کای مرد جنگ آزمای
هم آوردت آمد،مرو باز جای
کشانی بخندید و خیره بماند
عنان را گران کرد و او را بخواند
بدو گفت خندان که نام تو چیست
تن بی سرت را که خواهد گریست؟
تهمتن چنین داد پاسخ که نام
چه پرسی؟که هرگز نبینی تو کام
مرا مام من نام مرگ تو کرد
زمانه مرا پُتک ترک تو کرد
کشانی بدو گفت بی بارگی
به کشتن دهی تن به یکبارگی
تهمتن چنین داد پاسخ بدوی
که ای بیهده مرد پرخاش جوی
پیاده ندیدی که جنگ آورد
سرسرکشان زیرسنگ آورد؟
به شهر تو شیر و نهنگ و پلنگ
سوار اندر آیند هرسه به جنگ؟
پیاده مرا زآن فرستاده طوس
که تا اسب بستانم از اشکبوس
کشانی بدو گفت کویت سلیح؟
نبینم همی جز فسوس و مزیح
بدو گفت رستم که تیر و کمان
ببین تا کنونت سرآرد زمان
چو نازش به اسب گرانمایه دید
کمان را بزه کرد و اندر کشید
یکی تیر زد برسر اسب اوی
که اسب اندر آمد ز بالا به روی
بخندید رستم به آواز گفت
که بنشین به نزد گرانمایه جفت
سزد گر بگیری سرش در کنار
زمانی بیاسایی از کارزار
که نازیدنت بود با او بسی
ندارد چو تو نیز او هم کسی
کمان را به زه کرد پس اشکبوس
تنی لرز لرزان، رخی سندروس
به رستم پس آنگه ببارید تیر
بدو گفت رستم که بر خیره خیر
همه رنجه داری تن خویش را
دو بازو و جان بداندیش را
تو را بخت برگشته بینم همی
بدین رزمگه کشته بینم همی
کمان را بمالید رستم به چنگ
بغرّید غرّیدنی چون پلنگ
پس آنگه به بند کمر بُرد چنگ
گزین کرد یک چوبه تیر خدنگ
خدنگی برآورد پیکان چو آب
نهاده براو چار پر عقاب
بمالید چاچی کمان را به دست
به چرم گوزن اندر آورد شست
ستون کرد چپ را و خم کرد راست
خروش از خم چرخ چاچی بخاست
چو سو فارش آمد به پهنای گوش
زچرم گوزنان برآمد خروش
چو بوسید پیکان سرانگشت او
گذر کرد از مهره پشت او
چو زد تیر بر سینه اشکبوس
سپهر آن زمان دست او داد بوس
قضا گفت گیر و قدر گفت ده
فلک گفت احسنت و مه گفت زه
قصه باربد
یکی نغز دستان بزد بر درخت
کزان خیره شد مرد بیداربخت
سرودی به آواز خوش برکشید
که اکنون تو خوانیش«داد آفرید»
بماندند یک مجلس اندر شگفت
همی هرکسی رای دیگر گرفت
بدان نامداران بفرمود شاه
که جویند سرتاسر جشنگاه
فراوان بجستند و بازآمدند
به نزدیک خسرو فراز آمدند
جهاندیده آنگه ره اندر گرفت
که از بخت شاه این نباشد شگفت
که گردد گل سبزه رامشگرش
که جاوید بادا سر و افسرش
بیاورد جامی دگر میگسار
چو از خوب رخ بستد آن شهریار
زننده دگرگون بیاراست رود
برآورد ناگاه دیگر سرود
که«پیکار گردش» همی خواندند
چنین نام ز آواز او راندند
چو آن دانشی گفت و خسرو شنید
به آواز او جام می درکشید
بفرمود کین را به جای آورید
همه باغ یکسر به پای آورید
بجستند بسیار هر سوی باغ
ببردند زیر درختان چراغ
ندیدند چیزی جز از بید و سرو
خرامان به زیر گل اندر تذرو
شهنشاه پس جام دیگر بخواست
برآواز آن سر برآورد راست
برآمد دگر باره بانگ سرود
همان ساخته کرده آواز رود
همی«سبزدر سبز»خوانی کنون
براین گونه سازند مکر و فسون
چو بشنید پرویز برپای خاست
به آواز او بر یکی جام خواست
که بود اندر آن جام یک من نبید
به یکدم می روشن اندر کشید
چنین گفت کین گر فرشته بُدی
زمشک و زعنبر سرشته بُدی
وگر دیو بودی نگفتی سرود
همان نیز نشناختی زخم رود
بجویید در باغ تا این کجاست
همه باغ و گلشن چپ و دست راست
دهان و برش پر زگوهر کنم
براین رود سازانش مهتر کنم
چو بشنید رامشگر آواز اوی
همان خوب گفتار دمساز اوی
فرود آمد از شاخ سرو سهی
همی رفت با رامش و فرهی
بیامد بمالید بر خاک روی
بدو گفت خسرو چه مردی بگوی
بدو گفت شاها یکی بنده ام
به آواز تو درجهان زنده ام
سراسر بگفت آنچه بود از بُنه
که رفت اندر آن یکدل و یک تنه
به دیدار او شاد شد شهریار
بسان گلستان به ماه بهار
به سرکش چنین گفت کای بدهنر
توچون حنظلی باربد چون شکر
چرا دور کردی تو او را ز من
دریغ آمدت او در این انجمن
به آواز او شاه مِی درکشید
همان جام یاقوت بر سرکشید
براین گونه تاسر سوی خواب کرد
دهانش پر از درّ خوشاب کرد
ببُد باربد شاه رامشگران
یکی نامداری شد از مهتران
سرآمد کنون قصه باربد
مبادا که باشد تو را یار بد
پادشاهی جمشید
منم گفت با فرّه ایزدی
هَمَم شهریاری همم موبدی
بدان را زبد دست کوته کنم
روان را سوی روشنی ره کنم
به فرّ کیانی یکی تخت ساخت
چه مایه بدو گوهر اندر نشاخت
که چون خواستی دیو برداشتی
زهامون به گردون برافراشتی
چو خورشید تابان میان هوا
نشسته بر او شاه،فرمانروا
جهان انجمن شد برآن تخت او
شگفتی خرد ماند از بخت او
به جمشید بر گوهر افشاندند
مر آن روز را روز نو خواندند
بستر خاک
سرانجام بستر جز از خاک نیست
از او بهره زهر است، تریاک نیست
چو دانی که ایدر نمانی دراز
به تارک چرا برنهی تاج آز
تو را زین جهان شادمانی بس است
کجا رنج تو بهر دیگر کس است
تو رنجیّ و آسان دگر کس خورد
سوی گور و تابوت تو ننگرد
برو نیز شادی همی بگذرد
همان مرگ زیر پیش بسپرد
ز روزگذر کردن اندیشه کن
پرستیدن دادگر پیشه کن
به نیکی گرای و میازار کس
ره رستگاری همین است و بس
عاشق شدن سهراب بر گردآفرید
همی جُست گردآفرید و ندید
دلش مهر و پیوند او برگزید
به دل گفت از آن پس دریغا دریغ
که شد ماه تابنده در زیر میغ
غریب آهویی آمدم در کمند
که از بند جست و مرا کرد بند
پری پیکری ناگهان رو نمود
دلم را ربود و غمم را فزود
زهی چشم بندی که آن پر فسون
به تیغم نَخست و مرا ریخت خون
ندانم چه کرد آن فسونگر به من
که ناگه مرا بست راه سخن
به آن رزم و آن روی و آن گفتگوی
نبینم دگر دلبری همچو اوی
به زاری مرا خود بباید گریست
که دلدار خود را ندانم که کیست
همی گفت و می سوخت از غم بسی
نمی خواست رازش بداند کسی
ولی عشق پنهان نماند که راز
به مردم نماید همی اشک باز
غم جان برآرد خروش از درون
اگر چند عاشق بود ذوفنون
زبس مهر آن دخت با فرّ و هنگ
نماند ایچ بر روی سهراب رنگ
از آن کارهومان نبودش خبر
که سهراب را هست خون در جگر
ولی از فراست به دل نقش بست
که او را پریشانی ای داد دست
به دام کسی پای بند آمده است
ز زلف بتی در کمند آمده است
نهان می کند درد و خونین دل است
هوس می رود راه و پا در گل است
یکی فرصتی جست و گُفتش به راز
که ای شیر دل گرد گردن فراز
بزرگان پیشین به آیین و کیش
گرامی ندیدند کس را چو خویش
ندادند بیهوده دل را زدست
نگشتند از باده مهر مست
صد آهوی مُشکین به خمّ کمند
گرفتند و دل را نکردند بند
فریب پری پیکران جوان
نخواهد کسی کاو بود پهلوان
تو ای شیر دل مهتر دیوبند
زمهر که گشتی چنین مستمند
نه رسم جهان گیری و سروری است
که از مهر ماهی بباید گریست
زتوران به کاری برون آمدیم
شناور به دریای خون آمدیم
سر مرز ایران گرفتیم تنگ
چنین دژ به آسانی آمد به چنگ
اگر چند این کار باشد به کام
ولی هست در پیش رنجی تمام
بیاید شهنشاه کاووس و طوس
چو رستم که با شیر سازد فسوس
سپهدار گودرز و گیو دلیر
فرامرز و بهرام و رُهّام شیر
چنین نره شیران پولاد چنگ
کمر بسته کین پی نام و ننگ
بیایند یکسر به پیکار ما
که داند که خود چون شود کار ما
تویی مرد میدان این سروران
چه کارت به عشق پری پیکران
به دل سرد کن مهر شوخان شنگ
که فردا نمانی زمردان جنگ
اگر یک دلی کام حاصل کنی
وگرنه سر اندر سر دل کنی
توکاری که داری نبرده به سر
چرا دست یازی به کار دگر
به نیروی مردی جهان را بگیر
زشاهان به دست آر تاج و سریر
چو کشور به دست تو آید فراز
به هر جای خوبان برندت نماز
هرآن کس که شد کامران در جهان
پرستش کنندش کهان و مهان
از آن گفته سهراب بیدار شد
دلش بسته بند پیکارشد
بگفت ای سر نامداران چین
به گفتار خوبت هزار آفرین
شد این گفت تو داروی جان من
کنون با تو نو گشت پیمان من
جهان را سراسر چه خشک و چه آب
در آرم به فرمان افراسیاب
کیخسرو در لباس شبان
بدو گفت کای نورسیده شبان
چه آگاهی استت ز روز و شبان
چنین داد پاسخ که نخجیر نیست
مرا خود کمان و زه و تیر نیست
بپرسید بازش از آموزگار
ز نیک و بد گردش روزگار
بدو گفت جایی که باشد پلنگ
بدرد دل مردم تیز چنگ
سه دیگر بپرسیدش از مام و باب
از آرام و از شهر و از خورد و خواب
چنین داد پاسخ که در کوه شیر
نیارد سک کارزاری به زیر
بدوگفت از ایدربه ایران شوی
به نزدیک شاه دلیران شوی؟
چنین داد پاسخ که بر کوه و دشت
سواری پرندوش بر من گذشت
بخندید شاه و چو گل برشکفت
به نرمی به کیخسرو آنگاه گفت
نخواهی دبیری تو آموختن
ز دشمن نخواهی تو کین توختن؟
بدو گفت در شیر روغن نماند
شبان را بخواهم من از دشت راند
همه بیشه و باغ و آب روان
یکی جایگاه از در پهلوان
زمین پرنیان و هوا مشک بوی
گلاب است گوئی مگر آب جوی
خم آورده از باغ شاخ سمن
صنم شد گل و گشت بلبل شمن
خرامان بگرد گلان برتذرو
خروشیدن بلبل از شاخ سرو
پریچهر بینی همه دشت و کوه
بهر سو بشادی نشسته گروه
همه دخت ترکان پوشیده روی
همه سرو قد و همه مشک بوی
همه رخ پر از گل همه چشم خواب
همه لب پر از می به بوی گلاب
می خوشگوار
کنون خورد باید می خوشگوار
که می بوی مُشک آید از مرغزار
هوا پرخروش و زمین پر زجوش
خنُک آنکه دل شاد دارد به نوش
همه بوستان زیر برگ گل است
همه کوه پر لاله و سنبل است
به پالیز بلبل بنالد همی
گل از ناله او ببالد همی
من از ابر بینم همی باد و نم
ندانم که نرگس چرا شد دژم
شب تیره بلبل نخسبد همی
گل از باد و باران بجنبد همی
بخندد همی بلبل از هردوان
چو بر گل نشیند گشاید زبان
ندانم که عاشق گل آمد گر ابر
که از ابر بینم خروش هژبر
بدرّد همی پیش پیراهنش
درخشان شود آتش اندر تنش
سرشک هوا بر زمین شد گوا
به نزدیک خورشید فرمانروا
که داند که بلبل چه گوید همی
به زیر گل اندر چه پوید همی
نگه کن سحرگاه تا بشنوی
زبلبل سخن گفتن پهلوی
همی نالد از مرگ اسفندیار
ندارد به جز ناله زو یادگار
چو آواز رستم شب تیره،ابر
بدرّد دل پیل و چنگ هژبر
از حکمتهای فردوسی
کسی را که مغزش بود پر شتاب
فراوان سخن باشد و دیریاب
چو گفتار بیهوده بسیار گشت
سخنگوی در مردمی خوارگشت
هنر جوی و تیمار بیشی مخور
که گیتی سپنج است و ما بر گذر
اگر روز ما پایدار آمدی
جهان را بسی خواستار آمدی
به گیتی به از مردمی کار نیست
بدین با تو دانش به پیکار نیست
همه روشنی در تن از راستی ست
ز تاریّ و کژّی بباید گریست
خردمند و دانا و خرّم نهان
تنش زین جهان است و دل زآن جهان
به نایافت رنجه مکن خویشتن
که تیمار جان باشد و رنج تن
زنیرو بود مرد را راستی
زسستی کژی آید و کاستی
زدانش چو جان تو را مایه نیست
به از خامُشی هیچ پیرایه نیست
چو بر دانش خویش مهر آوری
خرد را زتو بگسلد داوری
توانگر بود هرکه را آز نیست
خنک مرد کش آز انباز نیست
چو دانا تو را دشمن جان بود
به از دوست مردی که نادان بود
توانگر شد آن کس که خرسند گشت
از او آز و تیمار در بند گشت
به آموختن چون فروتن شوی
سخن های دانندگان بشنوی
میانه گزینی بمانی به جای
نباشد جز از نیکیت رهنمای
مگوی آن سخن کاندر آن سود نیست
کز آن آتشت بهره جز دود نیست
پایان سوکنامه سهراب
به کُشتی گرفتن نهادند سر
گرفتند هر دو دوال از کمر
سپهدار سهراب و آن زور دست
تو گفتی که چرخ بلندش ببست
غمین گشت رستم بیازید چنگ
گرفت آن سر و یال جنگی پلنگ
خم آورد پشت دلیر جوان
زمانه سرآمد نبودش توان
زدش بر زمین بر به کردار شیر
بدانست کاو هم نماند به زیر
سبک تیغ تیز از میان برکشید
برپور بیدار دل بردرید
هرآنگه که تو تشنه گشتی به خون
بیالودی این خنجر آبگون
زمانه به خون تو تشنه شود
براندام تو موی دشنه شود
بپیچید سهراب و پس آه کرد
زنیک و بد اندیشه کوتاه کرد
بدو گفت کاین بر من از من رسید
زمانه به دست تو دادم کلید
تو زین بی گناهی که این گوژپشت
مرا برکشید و به زودی بکشت
به بازی بگویند هم سال من
به خاک اندر آمد چنین یال من
نشان داد مادر مرا از پدر
زمهر اندر آمد روانم به سر
همی جستمش تا ببینمش روی
چنین جان بدادم بدین آرزوی
دریغا که رنجم نیامد به سر
ندیدم در این هیچ روی پدر
کنون گر تو درآب ماهی شوی
و یا چون شب اندر سیاهی شوی
وگر چون ستاره شوی بر سپهر
ببری ز روی زمین پاک مهر
بخواهد هم از توپدر کین من
چو بیند که خشت است بالین من
از آن نامداران گردن کشان
کسی هم برد نزد رستم نشان
که سهراب کشته است و افکنده خوار
همی خواست کردن تو را خواستار
چو رستم شنید این سخن خیره گشت
جهان پیش چشم اندرش تیره گشت
بیفتاد از پای و بیهوش گشت
همی بی تن و تاب و بی توش گشت
بپرسید ازآن پس که آمد به هوش
بدو گفت با ناله و با خروش
بگو تا چه داری زرستم نشان
که گم باد نامش ز گردن کشان
که رستم منم کم مماناد نام
نشیناد بر ماتمم پور سام
بزد نعره و خونش آمد به جوش
همی کند موی و همی زد خروش
چو سهراب رستم بدان سان بدید
بیفتاد و هوش از سرش برپرید
بدو گفت گر زان که رستم تویی
بکشتی مرا خیره بر بد خویی
زهرگونه بودم تورا رهنمای
نجنبید یک لخت مهرت ز جای
کنون بند بگشای از جوشنم
برهنه ببین این تن روشنم
به بازوم بر مهره خود نگر
ببین تا چه دید این پسر از پدر
چو برخاست آواز کوس از درم
بیامد پر از خون دو رخ مادرم
همی جانش از رفتن من بخست
یکی مهره بر بازوی من ببست
مرا گفت کاین از پدر یادگار
بدار و ببین تا کی آید به کار
کنون کارگر شد که بی کار گشت
پسر پیش چشم پدر خوار گشت
چو بگشاد خفتان و آن مهره دید
همه جامه بر خویشتن بردرید
همی گفت کای کشته بر دست من
دلیر و ستوده به هر انجمن
همی ریخت خون و همی کند موی
سرش پُر زخاک و پُر از آب روی
بدو گفت سهراب کاین بد تری است
به آب دو دیده نباید گریست
از این خویشتن کشتن اکنون چه سود
چنین رفت و این بودنی کار بود
گفتار در فراهم آوردن شاهنامه
سخن هرچه گویم همه گفته اند
بر باغ دانش همه رُفته اند
اگربر درخت برومند جای
نیابم که از برشدن نیست رای
کسی کاو شود زیر نخل بلند
همان سایه زو باز دارد گزند
توانم مگر پایه ای ساختن
بر شاخ آن سرو سایه فکن
کزین نامور نامه شهریار
به گیتی بمانم یکی یادگار
تو این را دروغ و فسانه مدان
به رنگ فسون و بهانه مدان
از او هرچه اندر خورد با خرَد
دگر بر ره رمز معنی برد
ز هر کشوری موبدی سالخورد
بیاورد کاین نامه را یاد کرد
بپرسید شان از کیان جهان
وز آن نامداران فرخ مهان
که گیتی به آغاز چون داشتند
که ایدون به ما خوار بگذاشتند؟
چه گونه سرآمد به نیک اختری
برایشان همه روز کنداوری؟
بگفتند پیشش یکایک مهان
سخن های شاهان و گشت جهان
چو بشنید از ایشان سپهبد سخُن
یکی نامور نامه افکند بن
چنین یادگاری شد اندر جهان
برو آفرین از کهان و مهان
