در صحبت بزرگان/فردوسی
گذار سیاوش برآتش
نهادند هیزم دو کوه بلند
شمارش گذر کرد بر چون و چند
به دور از دو فرسنگ هرکس بدید
چنین گفت کاین است بد را کلید
نهادند بر دشت هیزم دو کوه
جهانی نظاره شده هم گروه
پس آنگاه فرمود پُرمایه شاه
که بر چوب ریزند نفط سیاه
بیامد دوصد مرد آتش فروز
دمیدند و گفتی شب آمد به روز
زمین گشت روشن تر از آسمان
جهانی خروشان و آتش دمان
سراسر همه دشت بریان شدند
بدان چهر خندانش گریان شدند
سیاوش بیامد به پیش پدر
یکی خود زرّین نهاده به سر
هُشیوار با جام های سپید
لبی پُر زخنده دلی پُر امید
یکی با رگی بر نشسته سیاه
همی گرد نعلش برآمد به ماه
تو گفتی به مینو همی جُست راه
نه بر کوه آتش همی رفت شاه
بدان گه که شد پیش کاووس باز
پیاده شد از اسب و بُردش نماز
رخ شاه کاووس پُر شرم بود
سخن گفتنش با پسر نرم بود
سیاوش بدو گفت انده مدار
کزاین سان بود گردش روزگار
سری پُر ز شرم و تباهی مراست
اگر بی گناهم رهایی مراست
ور ایدون که زین کار هستم گناه
جهان آفرینم ندارد نگاه
به نیروی یزدان نیکی دهش
از این کوه آتش نیابم تپش
سیاوش چو آمد به آتش فراز
همی گفت با داور بی نیاز
مرا ده از این کوه آتش گذر
رها کن تنم را زبند پدر
چو زین گونه بسیار زاری نمود
سیه را برانگیخت بر سان دود
خروشی برآمد زدشت و ز شهر
غم آمد جهان را از آن کار بهر
جهانی نهاده به کاووس چشم
زبان پر زگفتار و دل پر زخشم
شگفتی در آن بد که اسب سیاه
نمی داشت خود را از آتش نگاه
سیاوش سیه را بدان سان بتاخت
تو گفتی که اسبش به آتش بساخت
ز هر سو زبانه همی برکشید
کسی خود و اسب و سیاوش ندید
یکی دشت با دیدگان پر زخون
که تا او کی آید ز آتش برون
زآتش برون آمد آزاد مرد
لبان پر زخنده به رخ همچو ورد
چو او را بدیدند برخاست غو
که آمد ز آتش برون شاه نو
چنان آمد اسب و قبای سوار
که گفتی سمن داشت اندر کنار
چو بخشایش پاک یزدان بود
دم آتش و باد یکسان بود
چو از کوه آتش به هامون گذشت
خروشیدن آمد ز شهر و زدشت
سواران لشکر برانگیختند
همه دشت پیشش درم ریختند
یکی شادمانی بُد اندر جهان
میان کهان و میان مهان
همی داد مژده یکی را دگر
که بخشود بر بی گنه دادگر
همی کند سودابه از خشم موی
همی ریخت آب و همی خست روی
چو پیش پدر شد سیاووش پاک
نه دود و نه آتش نه گرد و نه خاک
فرود آمد از اسب کاووس شاه
پیاده سپهبد پیاده سپاه
سیاوش به پیش جهان دار پاک
بیامد بمالید رُخ را به خاک
که از تفّ آن کوه آتش برست
همه کامه دشمنان کرد پست
ازحکمت فردوسی
چنین گفت مر جفت را نرّه شیر
که فرزند ما گر نباشد دلیر
ببرّیم از او مهر و پیوند پاک
پدرش آب دریا و مادرش خاک
هرآن کس که اندیشه بد کند
به فرجام بد با تن خود کند
از امروز کاری به فردا ممان
چه دانی که فردا چه گردد زمان
گلستان که امروز باشد به بار
تو فردا چنی گُل نیاید به کار
بدان گه که یابی تنت زورمند
ز بیماری اندیش و درد و گزند
پس زندگی یاد کن روز مرگ
چنانیم با مرگ چون باد و برگ
بدان گه که در کار سستی کنی
همه رای ناتندرستی کنی
وگر برخرد چیره گردد هوا
نخواهد به دیوانگی بر،گوا
خردمند گیتی چو دریا نهاد
برانگیخته موج از او تندباد
چو هفتاد کشتی در او ساخته
همه بادبان ها برافراخته
میانه یکی خوب کشتی عروس
برآراسته همچو چشم خروس
پیمبر بدو اندرون با علی
همه اهل بیت نبی و وصی
اگر خُلد خواهی به دیگر سرای
به نزد نبیّ و وصی گیرجای
براین زادم و هم براین بگذرم
یقین دان که خاک پی حیدرم
به بازی گری مانداین چرخ مست
که بازی برآرد به هفتاد دست
به گیتی که داند به جز کردگار
که فردا چه بازی کند روزگار
درخشیدن ماه چندان بود
که خورشید تابنده پنهان بود
چو یک چند گاهی برآمد براین
درختی پدید آمد اندر زمین
زایوان گشتاسب تا پیش کاخ
درختی کشن بیخ و بسیار شاخ
همه برگ او پند و بارش خرد
کسی کز چنان برخورد کی مُرَد؟
یکی پاک پیدا شد اندر زمان
به دست اندرش مجمر عود و بان
خجسته پیی نام او زرد هُشت
که اهریمن بدکنش را بکشت
به شاه جهان گفت پیغمبرم
تو را سوی یزدان همی رهبرم
اگر جفت گردد زبان با دروغ
نگیرد ز بخت سپهری فروغ
سخن گفتن کژ زبیچارگی است
به بیچارگان بر،بباید گریست
چو گویی که کام خرد توختم
همه هر چه بایستم آموختم
یکی نغز بازی کند روزگار
که بنشاندت پیش آموزگار
زمین گر گشاده کند راز خویش
نماید سرانجام و آغاز خویش
کنارش پُر از تاجداران بوَد
برش پر زخون سواران بوَد
پُر از مرد دانا بود دامنش
پر از ماهرخ جیب پیراهنش
پرچم کاویانی
چو کاوه برون شد ز درگاه شاه
براو انجمن گشت بازارگاه
همی برخروشید و فریاد خواند
جهان را سراسر سوی داد خواند
ازآن چرم کآ هنگران پشت پای
بپوشند هنگام زخم درای
همان کاوه آن برسر نیزه کرد
همان گه ز بازار برخاست گَرد
خروشان همی رفت نیزه به دست
که: «ای نامداران یزدان پرست
کسی کاو هوای فریدون کند
دل از بند ضحاک بیرون کند
بپویید کاین مهتر آهرمن است
جهان آفرین را به دل دشمن است
بدان بی بها ناسزاوار پوست
پدید آمد آوای دشمن زدوست
همی رفت پیش اندرون مرد گُرد
جهانی براو انجمن شد نه خُرد
بدانست خود کافریدون کجاست
سراندر کشید و همی رفت راست
بیامد به درگاه سالار نو
بدیدندش آنجا و برخاست غو
چوآن پوست بر نیزه بر دید کی
به نیکی یکی اختر افکند پی
بیاراست آن را به دیبای روم
ز گوهر برو پیکر از زّر بوم
فروهشت از او سرخ و زرد وبنفش
همی خواندش کاویانی درفش
ازآن پس هرآن کس که بگرفت گاه
به شاهی به سر بر نهادی کلاه
برآن بی بها چرم آهنگران
برآویختی نو به نو گوهران
زدیبای پرمایه و پرنیان
برآن گونه شد اختر کاویان
که اندر شب تیره خورشید بود
جهان را از او دل پُر امّید بود
سام با رستم
به رستم چنین گفت دستان سام
که«شمشیر کوته شد اندر نیام
«نشاید کز این پس چمیم و چریم
وگر خویشتن تخت را پروریم
«که شاه جهان در دم اژدهاست
برایرانیان برچه مایه بلاست
«کنون کرد باید تو را رخش زین
بخواهی به تیغ جهان بخش کین
«همانا که از بهر این روزگار
همی پرورانیدمت برکنار
«مر این کارها را تو زیبی کنون
مرا سال شد از دو صد بر فزون
«از این کار یابی تو نام بلند
رهایی همی شاه را از گزند
«نباید که ارژنگ و دیو سپید
به جان از تو دارند هرگز امید»
چنین پاسخ آورد رستم که«راه
دراز است من چون شوم کینه خواه؟»
«ازاین پادشاهی بدان» گفت زال
«دو راه است هر دو به رنج و وبال
«یکی دیرباز آن که کاووس رفت
و دیگر که بالاش باشد دو هفت
«پر از شیر و دیو است و پرتیرگی
بماند بر او چشمت از خیرگی
«تو کوتاه بگزین شگفتی ببین
که یار تو بادا جهان آفرین
«شب تیره تا برکشد روز چاک
نیایش کنم پیش یزدان پاک
«مگر بازبینم بر ویال تو
سر وبازوی و چنگ و کوپال تو
«وگر هوش تو نیز بر دست دیو
رسانید یزدان کیهان خدیو
«نخواهد همی ماند ایدر کسی
بخوانندش ار چند ماند بسی
«کسی کو جهان را به نام بلند
بگیرد نباشد به رفتن نژند»
چنین گفت رستم به فرّخ پدر
که«من بسته دارم به فرمان کمر
«تن و جان فدای سپهبد کنم
طلسم و تن جادوان بشکنم
«هرآن کس که زنده ست از ایرانیان
بیارم ببندم کمر بر میان»
بپوشید ببر و برآورد یال
براو آفرین کرد بسیار زال
چنین گفت رودابه ماه روی
به رستم که«داری سوی راه روی
«مرا در غم خود گذاری همی
به یزدان چه امیّد داری همی؟»
بدوگفت«کای مادر نیک خوی
نه بگزینم این راه بر آرزوی
«چنین آمدم بخش از روزگار
تو جان و تن من به زنهار دار
درخت زندگی
من امروز در دفتر هندوان
همی بنگریدم به روشن روان
چنین بُد نبشته که بر کوه هند
گیایی است چینی چو رومی پرند
که آن را چو گرد آوری رهنمای
بیامیزد و دانش آرد به جای
چو بر مرده بپراکند بی گمان
سخنگوی گردد هم اندر زمان
کنون من به دستوری شهریار
بپیمایم این راه دشوار خوار
بسی دانشی رهنمای آورم
مگر کاین شگفتی به جای آورم
تن مرده گر زنده گردد رواست
که نوشین روان برجهان پادشاست
بدو گفت شاه این نشاید بُدن
مگر آزمون را بباید شدن
ببر نامه من بر رای هند
نگر تا که باشد بت آرای هند
بدین کار با خویشتن یارخواه
همه یاری از بخت بیدارخواه
اگر نو شگفتی شود درجهان
که این گفته رمزی بود در نهان
ببر هرچه باید به نزدیک رای
کزو بایدت بی گمان رهنمای
در گنج بگشاد نوشین روان
ز چیزی که بُد در خور خسروان
چنین گفت زآن پس بر آن بخردان
که ای کاردیده ستوده ردان
که دانید داناتر از خویشتن؟
کجا سر فرازد بدین انجمن
به پاسخ شدند انجمن هم سخن
که داننده پیری است ایدرکهن
به سال و خرد او زما مهتر است
به دانش ز هر مهتری بهتر است
چنین گفت بُرزوی با هندوان
که ای نام داران روشن روان
براین رنج ها بر فزونی کنید
مرا سوی او رهنمونی کنید
مگر کان سخنگوی دانای پیر
بدین کار باشد مرا دست گیر
ببردند بُرزوی را نزد اوی
پراندیشه دل،سر پر از گفت و گوی
چو نزدیک او شد سخنگوی مرد
همه رنج ها پیش او یاد کرد
زکار نبشته که آمد پدید
سخن ها که از کاردانان شنید
بدو پیردانا زبان برگشاد
زهر دانشی پیش او کرد یاد
که من در نبشته چنین یافتم
بدان آرزو تیز بشتافتم
چو زآن رنج ها بر نیامد پدید
ببایست ناچار دیگر شنید
گیا چون سخن دان و دانش چو کوه
که همواره باشد مر او را شکوه
تن مُرده چون مرد بی دانش است
که دانا به هر جای با رامش است
به دانش بود بی گمان زنده مرد
چو دانش نباشد به گردش مگرد
چو مردم ز دانایی آید ستوه
گیا چون کلیله است و دانش چو کوه
کتابی به دانش نماینده راه
بیابی چو جویی تو از گنج شاه
چو بشنید برُزوی زو شاد شد
همه رنج بر چشم او باد شد
آمدن تهمینه دختر شاه سمنگان به نزد رستم
چو یک بهره زان تیره شب در گذشت
شب آهنگ بر چرخ گردان بگشت
سخن گفته آمد نهفته به راز
در خوابگه نرم کردند باز
یکی بنده شمعی معنبر به دست
خرامان بیامد به بالین مست
پس بنده اندر یکی ماه روی
چو خورشید تابان پر از رنگ وبوی
دو ابرو کمان و دو گیسو کمند
به بالا به کردار سروبلند
دو برگ گلش سوسن می سرشت
دو شمشاد عنبرفروش از بهشت
بنا گوش تابنده خورشیدوار
فروهشته زو حلقه گوشوار
لبان از طبرزد زبان از شکر
دهانش مکلّل به درّ و گهر
ستاره نهان کرده زیر عقیق
تو گفتی ورا زهره آمد رفیق
دو رخ چون عقیق یمانی به رنگ
دهان چون دل عاشقان گشته تنگ
روانش خرد بود و تن جان پاک
تو گفتی که بهره ندارد ز خاک
از او رستم شیردل خیره ماند
براو بر جهان آفرین را بخواند
بپرسید از او گفت نام تو چیست
چه جویی شب تیره کام تو چیست
چنین داد پاسخ که تهمینه ام
تو گویی که از غم به دو نیمه ام
یکی دخت شاه سمنگان منم
زپشت هژبر و پلنگان منم
به گیتی ز شاهان مرا جفت نیست
چو من زیر چرخ کبود اندکیست
زپرده برون کس ندیده مرا
نه هرگز کس آوا شنیده مرا
به کردار افسانه از هر کسی
شنیدم همی داستانت بسی
که از دیو و شیرو پلنگ و نهنگ
نترسی و هستی چنین تیزچنگ
شب تیره تنها به توران شوی
بگردی درآن مرز و هم بغنوی
به تنها یکی گور بریان کنی
هوا را به شمشیر گریان کنی
بدرّد دل شیر و چرم پلنگ
هر آنگه که گُرز تو بیند به جنگ
برهنه چو تیغ تو بیند عقاب
نیارد به نخجیر کردن شتاب
نشان کمند تو دارد هژبر
زبیم سنان تو خون بارد ابر
چنین داستان ها شنیدم زتو
بسی لب به دندان گزیدم ز تو
بجستم همی کتف و یال و برت
بدین شهرکرد ایزد آبشخورت
تو را ام کنون گر بخواهی مرا
نبیند همی مرغ و ماهی مرا
یکی آنکه برتو چنین گشته ام
خرد را زبهر هوا کشته ام
ودیگر که از تو مگر کردگار
نشاند یکی کودکم در کنار
مگر چون تو باشد به مردی و زور
سپهرش دهد بهره کیوان و هور
سه دیگر که رخشت به جای آورم
سمنگان همه زیر پای آورم
سخن های آن ماه آمد به بُن
تهمتن سراسر شنید آن سخن
چو رستم بدان سان پری چهره دید
ز هر دانشی نزد او بهره دید
دگر آنکه از رخش داد آگهی
ندید ایچ فرجام جز فرّهی
بر خویش خواندش چو سرو روان
بیامد خرامان بر پهلوان
بفرمود تا موبدی پرُ هنر
بیاید بخواهد ورا از پدر
خبر چون به شاه سمنگان رسید
از آن شادمانی دلش بردمید
زپیوند رستم دلش شاد گشت
بسان یکی سرو آزاد گشت
بدان پهلوان داد آن دخت خویش
برآن سان که بوده ست آیین و کیش
به خشنودی و رای و فرمان اوی
به خوبی بیاراست پیمان اوی
چو بسپرد دختر بدو پهلوان
همه شاد گشتند پیر و جوان
به شادی همه جان برافشاندند
برآن پهلوان آفرین خواندند
که این ماه نو برتو فرخنده باد
سر بدسگالان تو کنده باد
چو انباز او گشت با او به راز
ببود آن شب تیره تا دیرباز
چو خورشید روشن ز چرخ بلند
همی خواست افکند مشکین کمند
زشبنم شد آن غنچه تازه تر
و یا حقه لعل شد پر ز دُر
به کام صدف قطره اندر چکید
میانش یکی گوهر آمد پدید
بدانست رستم که او برگرفت
تهمتن به دل مهرش اندر گرفت
به بازوی رستم یکی مهره بود
که آن مهره اندر جهان شهره بود
بدو دادو گفتش که این را بدار
گرت دختری آیداز روزگار
بگیر و به گیسوی او بربدوز
به نیک اختر و فال گیتی فروز
ور ایدونک آید ز اختر پسر
ببندش به بازو نشان پدر
به بالای سام نریمان بود
به مردی و خوی کریمان بود
فرود آرد از ابر پران عقاب
نتابد به تندی براو آفتاب
همی بود آن شب بر ماه روی
همی گفت از هر سخن پیش اوی
چو خورشید رخشنده شد برسپهر
بیاراست روی زمین را به مهر
به بدرود گفتن گرفتش به بر
بسی بوسه دادش به چشم و به سر
پری چهره گریان از او بازگشت
ابا اندُه و درد انباز گشت
پادشاهی طهمورث دیوبند
پسربُد مر اورا یکی هوشمند
گرانمایه طهمورث دیوبند
بیامد به تخت پدر برنشست
به شاهی کمر بر میان برببست
همه موبدان را زلشکر بخواند
به خوبی چه مایه سخن ها براند
چنین گفت کامروز تخت و کلاه
مرا زیبد این تاج و گنج و سپاه
جهان از بدی ها بشویم به رای
پس آنگه کنم درگهی گردپای
زهرجای کوته کنم دست دیو
که من بود خواهم جهان را خدیو
هرآن چیز کاندرجهان سودمند
کنم آشکارا گشایم ز بند
مر او را یکی پاک دستور بود
که رایش ز کردار بد دور بود
خنیده به هر جای شهرسپ نام
نزد جز به نیکی به هر جای گام
همه روز بسته زخوردن دو لب
به پیش جهاندار برپای شب
چنان بر دل هرکسی بود دوست
نماز شب و روزه آیین اوست
(سر مایه بُد اختر شاه را
در بسته بُد جان بدخواه را)
(همه راه نیکی نمودی به شاه
همه راستی خواستمی پایگاه)
چنان شاه پالوده گشت از بدی
که تابید از او فرّه ایزدی
یکایک بیاراست با دیو جنگ
نبُد جنگشان را فراوان درنگ
از ایشان دو بهره به افسون ببست
دگرشان به گرز گران کرد پست
کشیدندشان خسته و بسته خوار
به جان خواستند آن زمان زینهار
که ما را نکش تا یکی نو هنر
بیاموزی از ما کت آید به بر
کی نامور دادشان زینهار
بدان تا نهانی کنند آشکار
چو آزاد گشتند از بند او
بجستند ناچار پیوند او
نبشتن به خسرو بیاموختند
دلش را به دانش برافروختند
نبشتن یکی نه که نزدیک سی
چه رومی چه تازی و چه پارسی
(چه سغدی،چه چینی و چه پهلوی
زهر گونه ای کان همی بشنو
جهاندار سی سال از این بیشتر
چه گونه پدید آوریدی هنر
برفت و سرآمد بر او روزگار
همه رنج او ماند از او یادگار
