در صحبت بزرگان/فردوسی
جهان را فزایش زجفت آفرید
چودستور فرزانه با موبدان
سرافراز گردان و فرّخ ردان
به شادی بر پهلوان آمدند
خردمند و روشن روان آمدند
زبان تیز بگشاد دستان سام
لبی پر زخنده دلی شادکام
نخست آفرین جهاندار کرد
دل موبد از خواب بیدار کرد
چنین گفت کز داور راد و پاک
دل ما پر امیّد و ترس است و باک
به بخشایش امیّد و ترس از گناه
به فرمانها ژرف کردن نگاه
ستودن مر او را چنان چون توان
شب و روز بودن به پیشش نوان
خداوند گردنده خورشید و ماه
روان را به نیکی نماینده راه
بدویست کیهان خرم به پای
همو داد و داور به هر دو سرای
بهارآرد و تیر ماه و خزان
برآرد پر از میوه دار رزان
جوان داردش گاه با رنگ و بوی
گهش پیربینی دژم کرده روی
زفرمان و رایش کسی نگذرد
پی مور بی او زمین نسپرد
بدانگه که لوح آفرید و قلم
بزد بر همه بودنیها رقم
جهان را فزایش زجفت آفرید
که از یک فزونی نیاید پدید
زچرخ بلند اندر آمد سخُن
سراسر همین است گیتی ز بُن
زمانه به مردم شد آراسته
وزو ارج گیرد همی خواسته
اگر نیستی جفت اندر جهان
بماندی توانایی اندر نهان
ودیگر که مایه ز دین خدای
ندیدم که ماندی جوان را به جای
به ویژه که باشد ز تخم بزرگ
چو بی جفت باشد ،بماند سترگ
چو نیکوتر از پهلوان جوان
که گردد به فرزند روشن روان
چو هنگام رفتن فراز آیدش
به فرزند نوروز بازآیدش
به گیتی بماند به فرزند نام
که این پورزالست و آن پور سام
بدو گردد آراسته تاج و تخت
از آن رفته نام و بدین مانده بخت
کنون این همه داستان منست
گل و نرگس بوستان منست
از داستان اکوان دیو
چو اکوانش از دور خفته بدید
یکی باد شد تا براو رسید
زمین گرد ببرید و برداشتش
زهامون به گردون برافراشتش
غمی شد تهمتن چو بیدار شد
سر پر خرد پر زپیکار شد
چو رستم بجنبید برخویشتن
بدو گفت اکوان که ای پیلتن
یکی آرزو کن که تا از هوا
کجات آید افگندن اکنون هوا
سوی آبت اندازم ار سوی کوه
کجا خواهی افتاد دور از گروه
چو رستم به گفتار او بنگرید
هوا در کف دیو واژونه دید
چنین گفت با خویشتن پیلتن
که بُد نامبردار هر انجمن
گر اندازدم گفت برکوهسار
تن و استخوانم نیاید به کار
به دریا به آید که اندازدم
کفن سینه ماهیان سازدم
وگر گویم او را به دریا فگن
به کوه افگند بدگهر اهرمن
همه واژگونه بود کار دیو
که فریادرس باد کیهان خدیو
چنین داد پاسخ که دانای چین
یکی داستانی زدست اندراین
که درآب هرکاو برآیدش هوش
به مینو روانش نبیند سروش
به زاری هم ایدر بماند به جای
خرامش نیاید به دیگر سرای
به کوهم بینداز تا ببر و شیر
ببینند چنگال مرد دلیر
ز رستم چو بشنید اکوان دیو
برآورد بر سوی دریا غریو
به جایی بخواهم فکندنت گفت
که اندر دو گیتی بمانی نهفت
به دریای ژرف اندر انداختش
ز کینه خور ماهیان ساختش
همان کز هوا سوی دریا رسید
سبک تیغ تیز از میان برکشید
نهنگان که کردند آهنگ اوی
ببودند سرگشته از چنگ اوی
به دست چپ و پای کرد آشناه
به دیگر ز دشمن همی جست راه
دیوی به نام من
جهان را به خوبی من آراستم
چنانست گیتی کجا خواستم
خور و خواب و آرامتان از منست
همان کوشش و کامتان از منست
بزرگی و دیهیم شاهی مراست
که گوید که جز من کسی پادشاست؟
همه موبدان سر فکنده نگون
چرا کس نیارست گفتن نه چون
چو این گفته شد فر یزدان ازوی
بگشت و جهان شد پر از گفت گوی
منی چون بپیوست با کردگار
شکست اندر آورد و برگشت کار
چه گفت آن سخن گوی با فرّ و هوش
چو خسرو شوی بندگی را بکوش
به یزدان هرآن کس که شد ناسپاس
به دلش اندر آید ز هر سو هراس
به جمشید بر تیره گون گشت روز
همی کاست آن فر گیتی فروز
نبرد هوشنگ با دیو سیاه
خجسته سیامک یکی پور داشت
که نزد نیا جای دستور داشت
گرانمایه را نام هوشنگ بود
تو گفتی همه هوش و فرهنگ بود
به نزد نیا یادگار پدر
نیا پروریده مر او را به بر
چو بنهاد دل کینه و جنگ را
بخواند آن گرانمایه هوشنگ را
همه گفتنیها بدو بازگفت
همی رازها برگشاد از نهفت
که من لشکری کرد خوام همی
خروشی برآورد خواهم همی
تو را بود باید همی پیش رو
که من رفتنی ام تو سالار نو
پری و پلنگ انجمن کرد و شیر
ز درّندگان گرگ و ببر دلیر
سپاهی دد و دام و مرغ و پری
سپهدار پرکین و کند آوری
پس پشت لشکر کیومرث شاه
نبیره به پیش اندرون با سپاه
بیامد سیه دیو با ترس و باک
همی بآسمان برپراکنده خاک
ز هَرَای درّندگان چنگ دیو
شده سُست از خشم کیهان خدیو
به هم برشکستند هر دو گروه
شدند از دد و دام و دیوان ستوه
بیازید هوشنگ چون شیر چنگ
جهان کرد بر دیو نستوه تنگ
کشیدش سراپای یکسر دوال
سپهبد برید آن سر بی همال
به پای اندر افکند و بسپرد خوار
دریده بر و چرم و برگشته کار
چو آمد مر آن کینه را خواستار
سرآمد کیومرث را روزگار
جهان فریبنده را گرد کرد
ره سود بنمود و خود مایه خورد
پادشاهی هوشنگ
جهاندار هوشنگ با رای و داد
به جای نیا تاج بر سر نهاد
بگشت از برش چرخ سالی چهل
پُر از هوش مغز و پُر از رای دل
چو بنشست بر جایگاه مهی
چنین گفت بر تخت شاهنشهی
که برهفت کشور منم پادشا
جهاندار پیروز و فرمانروا
به فرمان یزدان پیروزگر
به داد و دهش تنگ بستم کمر
وز آن پس جهان یکسر آباد کرد
همه روی گیتی پُر از داد کرد
بنیاد نهادن جشن سده
یکی روز شاه جهان سوی کوه
گذر کرد باچند کس هم گروه
پدید آمد از دور چیزی دراز
سیه رنگ و تیره تن و تیزتاز
دو چشم از بر سر چو دو چشمه خون
ز دود دهانش جهان تیره گون
نگه کرد هوشنگ با هوش و سنگ
گرفتش یکی سنگ و شد تیزچنگ
به زور کیانی رهانید دست
جهان سوز مار از جهانجوی جست
برآمد به سنگ گران سنگ خرد
همان و همین سنگ بشکست گُرد
فروغی پدید آمد از هر دو سنگ
دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ
نشد مار کشته ولیکن ز راز
از این طبع سنگ آتش آمد فراز
جهاندار پیش جهان آفرین
نیایش همی کرد و خواند آفرین
که او را فروغی چنین هدیه داد
همین آتش آنگاه قبله نهاد
بگفتا فروغی ست این ایزدی
پرستید باید اگر بخردی
یکی جشن کرد آن شب و باده خورد
سده نام آن جشن فرخنده کرد
زهوشنگ ماند این سده یادگار
بسی باد چون او دگر شهریار
کز آباد کردن جهان شاد کرد
جهانی به نیکی از او یاد کرد
هنر در هنر
یکی نامه فرمود نزدیک سام
سراسر نوید و درود و خرام
وز او باد برسام نیرم درود
خداوند کوپال و شمشیر وخود
چماننده چرمه هنگام گرد
چراننده کرکس اندر نبرد
فزاینده باد آوردگاه
فشاننده خون زابر سیاه
به مردی هنر در هنر ساخته
سرش از هنرگردن افراخته
پند دادن کتایون اسفندیار را
کتایون خورشید رخ پُر زخشم
به نزد پسر شد پر از آب چشم
چنین گفت با فرّخ اسفندیار
که ای از یلان جهان یادگار
زبهمن شنیدم که از گلستان
همی رفت خواهی به زابلستان
به بندی همی رستم زال را
خداوند شمشیر و کوپال را
زگیتی همی پند مادر نیوش
به بد تیز مشتاب و بر بد مکوش
سواری که باشد به نیروی پیل
به پیکار خوار آیدش رود نیل
بدرّد جگرگاه دیو سپید
زشمشیر او گم کند راه شید
هم او شاه هاماوران رابشکست
نیارست گفتن کس او را درشت
همانا چو سهراب دیگر سوار
نبوده ست جنگی گه کارزار
به پیش پدر شد به هنگام جنگ
به آورد گه کشته شد بی درنگ
شنیدی همانا کز اکوان دیو
چگونه برآورد رستم غریو
چو کاموس جنگی به خّم کمند
پیاده گرفت و کشیدش به بند
زشنگل شنیدی که روز نبرد
به خنجر چگونه برآورد گرد
به کین سیاوش ز افراسیاب
زخون کرد گیتی چو دریای آب
از آن گرد چندان که گویم سخن
هنرها هرگز نیاید به بُن
مده از پی تاج سر را به باد
که با تاج خود کس زمادر نزاد
که نفرین براین تخت واین تاج باد
بدین کشتن و شور و تاراج باد
پدر پیرگشته ست و برنا تویی
به جنگ و به مردی توانا تویی
سپه یکسره برتو دارند چشم
میفکن تن اندر بلاها زخشم
پدر بگذرد تخت و تاجش توراست
همان یاره و گاه عاجش توراست
جز از سیستان در جهان جای هست
جوانی مکن تیز منمای دست
مرا خاکسار دو گیتی مکن
از این مهربان مام بشنو سخن
تو رزم تهمتن به بازی مدار
مخور با تن و جان خود زینهار
چنین پاسخ آوردش اسفندیار
که ای مهربان این سخن یاد دار
همان است رستم که دانی همی
هنرهاش چون زند خوانی همی
نکوکارتر زو به ایران کسی
نیاید پدید ار بجویی بسی
مر او را به بستن نباشد سزا
چنین بد نه خوب آید از پادشا
ولیکن نباید شکستن دلم
که چون بشکنی دل ز تن بگسلم
چگونه کشم سر زفرمان شاه
چگونه گذارم چنین پیشگاه
مرا گر به زابل سرآید زمان
بدان سو کشد گردش آسمان
چو رستم سر آرد به فرمان من
زمن نشنود تلخ هرگز سخن
ببارید خون از مژه مادرش
همه پاک برکند موی از سرش
تیرانداختن رستم اسفندیار رابه چشم
بدانست رستم که لابه به کار
نیاید همی پیش اسفندیار
کمان را به زه کرد و آن تیرگز
که پیکانش را داده بُد آب رز
همی راند تیر گز اندر کمان
سر خویش کرده سوی آسمان
همی گفت کای پاک دادار هور
فزاینده دانش و فّر و زور
همی بینی این پاک جان مرا
توان مرا هم روان مرا
که چندین بپیچم که اسفندیار
مگر سر بپیچاند از کارزار
تو دانی به بیداد کوشد همی
به من جنگ و مردی فروشد همی
به بادافره این گناهم مگیر
تو ای آفریننده ماه و تیر
چو خودکامه جنگی بدید آن درنگ
که رستم همی دیر شد سوی جنگ
بدوگفت کای سگزی بدگمان
نشد سیرجانت ز تیر و کمان
ببینی کنون تیر گشتاسپی
دل شیر و پیکان لهراسپی
یکی تیر بر ترگ رستم بزد
چنان کز کمان سواران سزد
تهمتن گز اندر کمان راند زود
برآن سان که سیمرغ فرموده بود
بزد راست بر چشم اسفندیار
سیه شد جهان پیش آن نامدار
خم آورد بالای سرو سهی
از او دور شد دانش و فرّهی
نگون شد سر شاه یزدان پرست
بیفتاد چاچی کمانش ز دست
گرفته بُش و یال اسپ سیاه
زخون لعل شد خاک آوردگاه
چنین گفت رستم به اسفندیار
که آوردی آن تخم زفتی به بار
تو آنی که گفتی که رویین تنم
بلند آسمان بر زمین برزنم
من از شست تو هشت تیرخدنگ
بخوردم ننالیدم از نام و ننگ
به یک تیر برگشتی از کارزار
بخفتی برآن باره نامدار
هم اکنون به خاک اندرآید سرت
بسوزد دل مهربان مادرت
هم آنگه سر ناردارشاه
نگون اندر آمد ز پشت سیاه
زمانی همی بود تا یافت هوش
بر خاک بنشست و بگشاد گوش
سر تیر بگرفت و بیرون کشید
همی پرّ و پیکانش در خون کشید
هم آنگه به بهمن رسید آگهی
که تیره شد آن فر شاهنشهی
بیامد به پیش پشوتن بگفت
که پیکار ما گشت بادرد جفت
تن ژنده پیل اندر آمد به خاک
دل ما از این درد کردند چاک
برفتند هر دو پیاده دوان
زپیش سپه تا بر پهلوان
بدیدند جنگی برش پر زخون
یکی تیر پر خون به دست اندرون
پشوتن برو جامه را کرد چاک
خروشان به سر همی کرد خاک
همی گشت بهمن به خاک اندرون
بمالید رخ را بدان گرم خون
پشوتن همی گفت راز جهان
که داند ز دین آوران و مهان
چو اسفندیاری که از بهر دین
به مردی برآهیخت شمشیر کین
جهان کرد پاک از بد بت پرست
به بدکار هرگز نیازید دست
به روز جوانی هلاک آمدش
سرتاجور سوی خاک آمدش
بدی را کز او هست گیتی به درد
پُر آزار از او جان آزاد مرد
فراوان بر او بگذرد روزگار
که هرگز نیبند بد کارزار
جوانان گرفتندش اندر کنار
همی خون ستردند زآن شهریار
پشوتن برو برهمی مویه کرد
رخی پُر زخون و دلی پُر زدرد
همی گفت زار ای یل اسفندیار
جهانجوی و از تخمه شهریار
که کند اینچنین کوه جنگی ز جای
که افکند شیر ژیان را زپای
که خورشید تابنده را تارکرد
که شاه سرافراز را خوار کرد
کجا شد به رزم آن نکو ساز تو
کجا شد به بزم آن خوش آواز تو
چو کردی جهان را ز بدخواه پاک
نیامدت از شیر و از دیو باک
کنون کآمدت سودمندی به کار
همی خاک بینمت پروردگار
چنین گفت با دانش اسفندیار
که ای مرد دانای این روزگار
مکن خویشتن پیش من در تباه
که این بود بهر من از چرخ و ماه
کجا شد فریدون و هوشنگ و جم
زباده آمده بازگشته به دم
همان پاک زاده نیاکان من
گزیده سرافراز پاکان من
برفتند و ما را سپردند جای
نماند کسی در سپنجی سرای
فراوان بگشتم من اندر جهان
چه در آشکار و چه اندر نهان
که راه یزدان به جای آورم
خرد را به دین رهنمای آورم
چو از من گرفت این سخن روشنی
زبد بسته شد دست آهرمنی
زمانه بیازید چنگال تیز
نبد زو مرا روزگار گریز
امید من آن است کاندر بهشت
دل افروز من بدرود هرچه کشت
به مردی مرا پور دستان نکشت
نگه کن بدین گز که دارم به مشت
بدین چوب شد روزگارم به سر
زسیمرغ وز رستم چاره گر
فسون ها ونیرنگ ها زال ساخت
که اروند و بند جهان او شناخت
چو اسفندیار این سخن یاد کرد
بپیچید و بگریست رستم به درد
چنین گفت کز دیو ناسازگار
تورا بهره رنج من آمد به کار
چنان است کاو گفت یکسر سخن
زمردی به کژی نیفکند بن
که تا من به گیتی کمر بسته ام
بسی رزم گردن کشان جُسته ام
سواری ندیدم چو اسفندیار
زره دار با جوشن کارزار
چو بیچاره برگشتم از دست اوی
بدیدم کمان و بر و شست اوی
سوی چاره گشتم ز بیچارگی
بدادم بدو سر به یکبارگی
زمان ورا در کمان ساختم
چو روزش سرآمد بینداختم
گر او را همی روز بازآمدی
مرا کارگز کی فراز آمدی؟
از این خاک تیره بباید شدن
به پرهیز یک دم نشاید زدن
همان است کز گز بهانه منم
وزین تیرگر در فسانه منم
