پاسخ: خبر روشنى از جهان هاى ديگر نداريم اما خداوند وعده كرده است كه چون پيش ما آمديد ما شما را از اسرار آگاه خواهيم كرد. از اين رو احتمالأ مى توان گفت كه جهان هاى پسين راه جهان هاى پيشين را دنبال خواهند كرد.

پاسخ: مقصود از اين سخن تناسخ نيست. سخن جبران اين است كه عاشقان و اولياء و دوستان خدا در راهند هر يكى بگذرد ديگرى جاى او را خواهد گرفت. زنى ديگر فرزندى از اين جوهر عشق به دنيا خواهد آورد كه همين راه جبران را دنبال مى كند. اى بسا كه از جبران زيرك تر و كامل تر باشد. راهروان كز پى يكديگرند طايفه از طايفه زيرك ترند هردم از این باغ بری می رسد نغزتر از نغزتری می رسد نظامى

پاسخ: جهان آكنده از هوش و فهم و نظم و آهنگ وحكمت و حقيقت و زيبايى و تناسب و خوبى و مهربانى است و چگونه مى توان اينهمه معجزات لحظه به لحظه را انكار كرد و ايمان نياورد. در جان بلبل گل نگر وز گل به عقل كل نگر وز رنگ در بي رنگ پر تا بو كه آنجا ره برى مولانا براى حفظ اين ايمان در دل بايد كه از حضور مستمر آن سرچشمه خوبى و زيبايى غافل نبود و بهترين راه اين است كه آدمى هر چه مى تواند در صحبت طبيعت و حضور انسانهاى الهى از شاعران و هنرمندان و حكيمان یا آثار و نوشته های ایشان باشد.

پاسخ: حق كه همان الله است " ذالك بانّ الله هو الحق " ( حج: ٦٢) و سرچشمه همه شهدها و شيرينى هاست چگونه مى تواند در كام ما تلخ شود. بايد گفت كه اين نشان بيمارى ماست و نشان نياز ما به طبيبى است كه ما را به سلامت بازگرداند. اين نفْس ماست كه به سبب غلبه هوى و حرص و آز و طمع و خودبينى و غرور و امثال آن حق را تلخ احساس مى كند. چنين بيماريهاى روح فرسايى است كه پيروى قرآن مى تواند آن را شفا بخشد.

پاسخ: سخن لائوتسه تأكيدى است بر اهميت ظرفيت و گنجايى و چه بسيار چيزها كه اهميتشان به همان ظرفيتشان است. اگر در كوزه فضايى نباشد كه بتوان در آن آب ريخت، ديگر كوزه نيست و همچنين اهميت خانه به جاهاى خالى آن است كه مى توان در آن رفت و آمد و اثاث و اسباب خانه را در آن نهاد.

پاسخ: به روايت قرآن خداوند پس از آنكه جسم آدمى را در كمال استواء و اعتدال طراحى كرد، آنگاه از روح خود در آن جسم دميد و آن را حيات بخشيد. در اين مرحله بود كه خداوند به فرشتگان فرمان داد كه همه بر آدم سجده كنند زيرا كمال صورت و معنى حاصل آمده بود. فرشتگان كه فرمان بردند و سجده كردند بدين خاطر بود كه آن روح لايزال و نفس الهی را در او مشاهده كردند و شيطان كه سركشيد و سجده نكرد بدان خاطر بود كه در آينه وجود آدم جمال الهى را نديد و آدمی را مشتی خاک دانست. جرمش آن بود كه در آينه روى تو نديد ور نه بر بوالبشرى ترك سجود اين همه نيست الهى قمشه اى

پاسخ: علم ما دايره كوچكى از روشنايى است كه اطراف آن را سياهى گرفته است و هر چه اين دايره بزرگتر شود محيط دايره تاريكى نيز افزون مى شود و به جايى مى رسد كه محيط دايره جهل بى نهايت بزرگ مى شود و آدمى احساس مى كند هيچ نمى داند. اما انسان كامل پس از علم به جهل كامل به حقيقت علم مى رسد كه از ذات پروردگار سرچشمه مى گيرد و در آن علم ديگر تاريكى راه ندارد.

پاسخ: اگر نماز و نیایش وراز ونیاز با پروردگار عالم به صورت عادت و صرف عبادت در آید و به عبارت دیگر از معنی تهی شود جسد بی جان خواهد بود که کس را رغبت عشرت با آن نیست .لذتی که از خوردن می بریم معنی دارد وآن این است که جسم ما به یکی از نیازهای خود مانند قند یا آب رسیده است . وهر لذت ،حاصل رسیدن نیازمند به آرزوست . حال اگر بدن به تمام وکمال به نیازهای خود رسیده باشد آب گوارا وشهد و شربت را خوش نخواهد داشت وچنین است که اگر روح ما تشنه هم نشینی با شاهد پشت پرده عالم نباشد واو را وادارند که کلماتی بر زبان آورد وکج وراست شود او را چه لذتی حاصل خواهدشد . لذت بردن از امور معنوی چون زیبایی ودانایی ونیکویی که به مراتب برتر از لذتهای مادی است نیاز به تشنگی وگرسنگی دارد وگاه باشد که به سبب بیماریها آدمی از تشنگی و گرسنگی غافل می شود چنانکه در جوع بولیموس ودر عین حال که جسمش از نیاز آکنده است هیچ لذتی از خوردن نمی برد . در امور روحانی نیز چنین است .فرهنگ لذت بردن از معنویات به سبب غلبه عادات وغفلت ها وتعصبات وتاکید بر صورتها از میان رفته است . یک نهضت عظیم فرهنگی لازم است تا مردمان بتوانند به لذات متعالی برسند وبهترین راه آن در این روزگار مصاحبت با شاعران ونویسندگان بزرگ جهان است. آنها می خواهند به تدریج روح را برای رسیدن به اینگونه لذات آماده کنند .

پاسخ: مقام معلوم البته نزد خداوند که از زمان ومکان وگذشته وآینده بیرون است، معین است . اما چون ما از تقدیرات الهی بی خبریم باید اصل را بر این بگذاریم که هر که آرزوی مقامی بلند کند و در راه رسیدن به آن بکوشد خداوند او را در نیل به مقصود یاری و هدایت خواهد کرد که خود فرموده است :"والذین جاهدوا فینالنهمه بینهم سبلنا" یعنی کسانی که در راه ما کوشش کنند ما ایشان را هدایت می کنیم (عنکبوت :69).