در صحبت بزرگان/سعدی
ای دل به کام خویش جهان راتودیده گیر
در وی هزار سال چو نوح آرمیده گیر
بستان و باغ ساخته و اندر آن بسی
ایوان و قصر سر به فلک کشیده گیر
هرگنج وهرخزانه که شاهان نهاده اند
آن گنج وآن خزانه به چنگ آوریده گیر
با دوستان مشفق و یاران مهربان
بنشسته و شراب مروّق کشیده گیر
هربنده ای که هست به بلغاروهندوروم
آن بنده را به سیم وزرخود خریده گیر
هرنعمتی که هست درعالم توخورده دان
هر لذ تی که هست سراسرچشیده گیر
چندین هزار اطلس زربفت قیمتی
پوشیده در تنعّم و آنگه دریده گیر
گیرم توراکه مال زقارون فزون شود
عمرت به عمرنوحِ پیمبر رسیده گیر
روز پسین چه سود جز آه و حسرتت
صدبارپشتِ دست به دندان گزیده گیر
سعدی!تونیزازاین قفس تنگنای طبع
روزی قفس شکسته و مرغش پریده گیر
مواعظ
يكي بر سر راهي، مست خفته بود و زمام اختيار از دست رفته، عابدي بر وي گذر كرد و در آن حالت مستقبح او نظر كرد. جوان از خواب مستي سر برآورد و گفت: «اذا مَرّوا باللغو مَروّا كراماً».
متاب اي پارسا روي از گنهكار
به بخشايندگي در وي نظر كن
اگر من ناجوانمردم به كردار
تو بر من چون جوانمردان گذر كن
گر گزندت رسد تحمل كن
كه به عفو از گناه پاك شوي
اي برادر چو خاك خواهي شد
خاك شو، پيش از آنكه خاك شوي
گلستان
دانی چه گفت مرا،آن بلبل سحری؟
تو خود چه آدمیی،کز عشق بی خبری
اشتربه شعرعرب،درحالت است وطرب
گر ذوق نیست ترا، کج طبع جانوری
من هرگزاز تو نظر،با خویشتن نکنم
بیننده تن ندهد، هرگز به بی بصری
ازبس که درنظرم خوب آمدی صنما
هرجا که می نگرم،گویی که درنظری
دیگر نگه نکنم، بالای سرو چمن
دیگرصفت نکنم ،رفتار کبک دری
کبک اینچنین نرود،سرواینچنین نچمد
طاووس را نرسد،پیش تو جلوه گری
هرگه که می گذری،من درتومی نگرم
کزحسن قامت خود،باکس نمی نگری
از بس که فتنه شوم،بر رفتنت نه عجب
برخویشتن تو زما،صد بار فتنه تری
باری به حکم کرم ، بر حال ما بنگر
کافتد که بار دگر،بر خاک ما گذری
سعدی به جورو جفا مهر از تو برنکند
من خاک پای توام،ورخون من بخوری
غزلیات
كارواني در زمين يونان بزدند و نعمت بي‌قياس ببردند. بازرگانان گريه و زاري كردند و خدا و رسول شفيع آوردند، فايده نداد.
چو پيروز شد دزد تيره‌روان
چه غم دارد از گريه كاروان
لقمان حكيم در آن ميان بود. يكي از كاروانيان گفت: كلمه‌اي چند از حكمت و موعظه با اينان بگوي، باشد كه طرفي از مال ما دست بدارند كه دريغ باشد چندين نعمت ضايع گردد. لقمان گفت: دريغ باشد كلمه حكمت با ايشان گفتن.
آهني را كه موريانه بخورد
نتوان برد از او به صيقل رنگ
بر سيه‌دل چه سود گفتن وعظ
نرود ميخ آهني در سنگ
همانا كه جرم از طرف ماست:
به روزگار سلامت، شكستگان درياب
كه جبر خاطر مسكين، بلا بگرداند
چو سائل از تو به زاري طلب كند چيزي
بده، وگرنه ستمگر به زور بستاند
گلستان
اگردرجهان ازجهان رسته ای است
دَراز خلق بر خویشتن بســته ای اســت
کسی از دست جور زبان ها نَرَست
اگر خود نــمای است وگر حق پرســت
اگر بَر پری چون مَلَک ز آسمـان
به دامن در آویـزد ت بد گمـــا ن
به کوشش توان دَجله را پیش بسـت
نــشایـــد زبانِ بــد انــد یش بــســـت
فراهـــــم نــشِـــیــنند تــر دامنــــــان
که این زهد خشک است وآن دام نـا ن
اگر کــــــنج خــــلوت گزیـند کــسی
که پروای صـــحــبت ندارد بســـــــــی
مَذَ مّت کنند ش که زرق است وریو
ز مردم چنــان می گریــزد کــــه د یو
وگر خنــده روی اســـت و آمـیزگار
عـــــفیفش نــــــدانـــند و پــــــرهـیزکار
غـــنی را به غیبت بـکاوند پوســت
که فرعون اگر هست در عالم اوســت
و گر بینــــوایی بگریــــد به ســـوز
نگـون بخـت خواننــد ش و تـیره روز
وگــر کا مرانی در آیــــد ز پـــای
غــنیمت شمارنــد و فضـــل خــــــدا ی
که تا چنـدازاین جاه و گردن کشی؟
خوشی را بوَد در قفا ناخوشی
وگر تنگدستی،تُنُک مایه ای
سعادت بلند ش کند پایه ای
بخایند ش از کینه دندان به زهر
که دون پرور است این فرومایه دهر
چو بینند کاری به دستت دَرَست
حریصت شمارند و دنیا پرست
وگر دست همت نداری به کار
گدا پیشه خوانـــــندت و پخـــته خـوار
اگرناطقی،طــــبل پر یاوه ای
وگـــر خامشـــی ،نقش گــــرماوه ای
تحمل کــنان را نخوانند مــرد
که بیچاره از بیم سَر بَر نـــــکـــرد
وگر در سرش هول و مردانگی است
گریزند از او،کاین چه دیوانگی است؟
تَعَنّّت کنندش گر اندک خـــوری است
که مالش مــگر روزی دیــگری است!
وگر نغز وپاکــیزه باشد خورش
شکم بنده خــــوانند وتــــن پرورش
وگر بی تکـــلف زیــد مالــدار
که زینت بر اهل تـــــمیز اســــت عار،
زبان در نهندش به ایذا چوتیغ
که بدبخــت زر دارد از خود دریـــغ
وگــر کاخ و ایـوان منقش کــند
تن خویش را کـــسوتی خوش کـــند،
به جان آید از دست طعنه زنان
که خود را بیاراست هــــمچون زنان
اگر پارسایی ســـیاحت نــــکرد
ســــفر کردگانــــش نــخوانند مـــرد
که نا رفــــته بیرون ز آغوش زن
کـــــدامش هــــنر باشد و رای و فن؟
جهان دیـــده را هم بدرّند پوست
که سر گشتۀ بخت برگشته اوســـت
گرش حظ از اقبال بودی وبهر
زمانه نراندی ز شهرش به شـــــهر
عَزَب را نکوهـش کند خـرده بین
که می لرزد از خفت و خیزش زمین
وگر زن کند گوید از دست دل
به گردن در افتاد چون خر به گـــل
نه از جور مردم رهـــد زشت روی
نه شـــاهــد زنا مـــردم زشتــــگوی
غلامی به مصر اندرم بـــنده بود
که چشــــم از حیــا در بر افکنده بود
کسی گفت:هیچ این پسر عقـل و هوش
ندارد،بـــمالش به تعلیــــــم کـــوش
شبی بانگ بر زدم بر وی درشت
هـم اوگفت،مسکین به جورش بکشت
گرت بر کند خشم ،روزی زجــای
ســرآســیمه خوانـــنــدت و تیره رای
وگـــر بــــرد باری کـــنی از کسی
بـــــــگــویــــند غیرت نــــدارد بسی
ســـخی را به اندز گــــویــــند بس
کــه فردا دو دستت بود پیش و پس
وگــــر قانع و خویشتـــــن دار گشت
به تـــشــنـــــیع خلقی گرفتار گشت
که همچون پدر خواهد این سفله مُرد
که نعمت رها کرد و حســـرت ببرد
که یا رد به کُنج ســلامت نشست
که پیـــــغبــر از خبث دشمن نرست
خدا را که مانند و انباز و جـــفــت
ندارد،شنیدی که ترسا چه گـفـــت؟
بوستان
حكيمي پسران را پند همي داد كه: جانان پدر، هنر آموزيد كه ملك و دولت دنيا اعتماد را نشايد و سيم و زر بر محل خطر است، يا دزد به يك بار ببرد؛ يا خواجه به تفاريق بخورد. اما هنر چشمه زاينده است و دولت پاينده. وگر هنرمند از دولت بيفتد غم نباشد كه هنر در نفس، خود دولت است هرجا كه رود قدر بيند و در صدر نشيند و بي‌هنر لقمه چيند و سختي بيند.
سخت است پس از جاه، تحكم بردن
خو كرده به ناز، جور مردم بردن
وقتي افتاد فتنه‌اي در شام
هر كس از گوشه‌اي فرا رفتند
روستازادگان دانشمند
به وزيري پادشا رفتند
پسران وزير ناقص‌عقل
به گدايي به روستا رفتند
گلستان
چو بازرگان در دیارت بمرد
به مالش خساست بود دستبرد
کز آن پس که بر وی بگریـند زار
به هم باز گویند خویش و تبار
که مسکین در اقلیم غربت بمرد
متاعی کز او ماند ظالم ببــرد
بینـــید ش از آن طفلک بـی پدر
وزآه دل دردمندش حـذر
بسا نام نـــــیکوی پـنجاه سال
کــه یک نام زشتش کند پایمال
پسندیده کـــــاران جــاویـــد نـــام
تــــطاول نکردند بر مال عام
بر آفاق اگر سر بسر پاد شاسـت
چو مال از توانگر ستاند گداست
بــــــمرد از تهیدستی آزاد مـــرد
ز پهلوی مسکین شکم پر نکرد
بوستان
يكي از شعرا پيش امير دزدان رفت و ثنايي بر او بگفت، بفرمود تا جامه از او بركنند و از ده بدر كنند. مسكين برهنه به سرما همي رفت، سگان در قفاي وي افتادند. خواست تا سنگي بردارد و سگان را دفع كند، در زمين يخ گرفته بود، عاجز شد. گفت: اين چه حرامزاده‌مردمانند كه سگ را گشاده‌اند و سنگ را بسته! امير از غرفه بديد و بشنيد و بخنديد. گفت: اي حكيم از من چيزي بخواه! گفت: جامه خود مي‌خواهم اگر انعام فرمايي «رضينا من نوالك بالرحيل».
اميدوار بود آدمي به خير كسان
مرا به خير تو اميد نيست، شر مرسان
سالار دزدان را بر او رحمت آمد و جامه باز فرمود و قبا و پوستيني بر او مزيد كرد و درمي چند.
گلستان
ندانــــــم کـــــجا دیده ام در کــــتاب
که ابلیس را دید شخصی بــــه خواب
به بالا صــــــنوبر،به دیدن چو حور
چو خورشیدش از چـهره می تافت نور
فرا رفت و گفت:ای عجب این تویی
فرشته نباشد بـــــــدین نــــــــــــیکویی
تو کاین روی داری به حسن قمـــــر
چرا در جهانی به زشتی چون سمـــــر
چـــــرا نقش بندت در ایوان شــــــاه
دژم روی کرده اســت و زشت و تبا ه
شنید این سخن،بخت بر گشته دیــــو
به زاری بـــرآورد بـــانگ و غــــریــــو
که ای نیک بخت این نه شکل من است
ولیکن قلم در کف دشــــــــمن اســــت
بر انداختــــم بیــــخشان از بهشــــت
کــنونم به کـــــین مــــی نگارند زشت
بوستان
