در صحبت بزرگان/سعدی
يارب شب دوشين چه مبارك‌سحري بود
كاو را به سر كشته هجران گذري بود
آن دوست كه ما را به ارادت نظري هست
با او، مگر او را به عنايت نظري بود
من‌بعد حكايت نكنم تلخي هجران
كان ميوه كه از صبر برآمد، شكري بود
رويي نتوان گفت كه حسنش به چه ماند
گويي كه در آن نيم‌شب از روز، دري بود
گويم قمري بود كس از من نپسندد
باغي كه به هر شاخ درختش قمري بود
آن دم كه خبر بودم از او تا تو نگويي
كز خويشتن و هر كه جهانم خبري بود
در عالم وصفش به جهاني برسيدم
كاندر نظرم هر دو جهان مختصري بود
من بودم و او، ني، قلم اندر سر من كش
با او نتوان گفت، وجود دگري بود
با غمزه خوبان كه چو شمشير كشيده است
در صبر بديدم كه نه محكم‌سپري بود
سعدي! نتواني كه دگر ديده بدوزي
كان دل بربودند كه صبرش قدري بود
غزلیات
آن دوست كه من دارم وآن يار كه من دانم
شيرين‌دهني دارد، دور از لب و دندانم
بخت اين نكند با من، كان شاخ صنوبر را
بنشينم و بنشانم، گل بر سرش افشانم
اي روي دلارايت، مجموعه زيبايي
مجموع چه غم دارد، از من كه پريشانم
درياب كه نقشي ماند، از طرح وجود من
چون ياد تو مي‌آرم، خود هيچ نمي‌مانم
با وصل نمي‌پيچم، وز هجر نمي‌نالم
حكم آنچه تو فرمايي، من بنده فرمانم
اي خوبتر از ليلي، بيم است كه چون مجنون
عشق تو بگرداند، در كوه و بيابانم
يك پشت زمين دشمن، گر روي به من آرند
از روي تو بيزارم، گر روي بگردانم
در دام تو محبوسم، در دست تو مغلوبم
وز ذوق تو مدهوشم، در وصف تو حيرانم
دستي ز غمت بر دل، پايي ز پي‌ات در گل
با اين‌همه صبرم هست، وز روي تو نتوانم
در خفيه همي نالم، وين طرفه كه در عالم
عشاق نمي‌خسبند، از ناله پنهانم
بيني كه چه گرم آتش، در سوخته مي‌گيرد
تو گرم‌تري ز آتش، من سوخته‌تر زانم
گويند: مكن سعدي، جان در سر اين سودا
گر جان برود شايد، من زنده به جانانم
غزلیات
به سرهنگ سلطان چنين گفت زن:
كه خيز اي مبارك، در رزق زن
برو تا ز خوانت نصيبي دهند
كه فرزندگانت نظر بر درند
بگفتا بود مطبخ امروز سرد
كه سلطان به شب نيت روزه كرد
زن از نااميدي سر انداخت پيش
همي گفت با خود دل از فاقه ريش
كه سلطان از اين روزه‌گويي چه خواست؟
كه افطار او عيد طفلان ماست
خورنده كه خيرش برآيد به دست
به از صائم‌الدهر دنياپرست
مسلم كسي را بود روزه داشت
كه درمانده‌اي را دهد نان چاشت
وگرنه چه لازم كه زحمت بري
ز خود بازگيري و هم خود خوری
بوستان
عابدي را حكايت كنند كه شبي ده‌من طعام بخوردي و تا سحر ختمي در نماز بكردي. صاحبدلي شنيد و گفت: اگر نيم‌ناني بخوردي و بخفتي، بسيار از اين فاضلتر بودي.
اندرون از طعام خالي دار
تا در او نور معرفت بيني
تهي از حكمتي به علت آنك
كه پري از طعام تا بيني
گلستان
شنيدي كه در روزگار قديم
شدي سنگ در دست ابدال، سيم
مپندار كاين قول معقول نيست
چو قانع شدي، سنگ و سيمت يكي‌است
چو طفل اندرون دارد از حرص پاك
چه مشتي زرش پيش همت، چه خاك
خبر ده به درويش سلطان‌پرست
كه سلطان ز درويش، مسكين‌تر است
گدا را كند يك درم سيم، سير
فريدون به ملك عجم، نيم‌سير
نگهباني ملك و دولت بلاست
گدا پادشاه است و نامش گداست
گدايي كه بر خاطرش بند نيست
به از پادشاهي كه خرسند نيست
بخسبند خوش روستايي و جفت
به ذوقي كه سلطان در ايوان نخفت
اگر پادشاه است و گر پينه‌دوز
چو خفتند گردد شب هر دو روز
چو سيلاب خواب آمد و مرد برد
چه بر تخت سلطان چه بر دشت كرد
چو بيني توانگر سر از كبر مست
برو شكر يزدان كن اي تنگدست
نداري بحمدالله آن دسترس
كه برخيزد از دستت آزار کس
بوستان
خرما نتوان خوردن از اين خار كه كشتيم
ديبا نتوان كردن از اين پشم كه رشتيم
بر حرف معاصي خط عذري نكشيديم
پهلوي كبائر، حسناتي ننوشتيم
ما كشته نفسيم و بس آوخ كه برآيد
از ما به قيامت كه چرا نفس نكشتيم
افسوس بر اين عمر گرانمايه كه بگذشت
ما از سر تقصير و خطا درنگذشتيم
ايشان چو ملخ در پس زانوي رياضت
ما مور ميان‌بسته، دوان بر در و دشتيم
پيري و جواني پي هم، چون شب و روزند
ما شب شد و روز آمد و بيدار نگشتيم
واماندگي اندر پس ديوار طبيعت
حيف است، دريغا كه در صلح بهشتيم
چون مرغ بر اين كنگره تا چند توان خواند
يك روز نگه كن كه بر اين كنگره خشتيم
ما را عجب ار پشت و پناهي بود آن روز
كامروز كسي را نه پناهيم و نه پشتيم
گر خواجه شفاعت نكند روز قيامت
شايد كه ز مشاطه نرنجيم كه زشتيم
باشد كه عنايت برسد ورنه مپندار
با اين عمل دوزخيان كاهل بهشتيم
سعدي! مگر از خرمن اقبال بزرگان
يك خوشه ببخشند كه ما تخم نكشتيم
مواعظ
حكايت كنند از يكي نيكمرد
كه اكرام حجاج يوسف نكرد
به سرهنگ ديوان نگه كرد تيز
كه نطعش بينداز و خونش بريز
چو حجت نماند جفاجوي را
به پرخاش درهم كشد روي را
بخنديد و بگريست مرد خداي
عجب داشت سنگين‌دل تيره‌راي
چو ديدش كه خنديد و ديگر گريست
بپرسيد كاين خنده و گريه چيست
بگفتا همي گريم از روزگار
كه طفلان بيچاره دارم چهار
همي خندم از لطف يزدان پاك
كه مظلوم رفتم نه ظالم، به خاك
پسر گفتش: اي نامور شهريار
يكي دست از اين مرد صوفي بدار
كه خلقي بر او روي دارند و پشت
نه راي است خلقي به يك بار كشت
بزرگي و عفو و كرم پيشه كن
ز خردان اطفالش انديشه كن
شنيدم كه نشنيد و خونش بريخت
ز فرمان داور كه داند گريخت
بزرگي در آن فكرت آن شب بخفت
به خواب اندرش ديد و پرسيد و گفت
دمي بيش بر من سياست نراند
عقوبت بر او تا قيامت بماند
بوستان
خوشتر از دوران عشق ايام نيست
بامداد عاشقان را شام نيست
مطربان رفتند و صوفي در سماع
عشق را آغاز هست انجام نيست
كام هر جوينده‌اي را آخري است
عارفان را منتهاي كام نيست
از هزاران، در يكي گيرد سماع
زآن‌كه هر كس محرم پيغام نيست
آشنايان ره بدين معني برند
در سراي خاص، بارعام نيست
تا نسوزد، بر نيايد بوي عود
پخته داند كاين سخن با خام نيست
هر كسي را نام معشوقي كه هست
مي‌برد، معشوق ما را نام نيست
سرو را با جمله زيبايي كه هست
پيش اندام تو هيچ اندام نيست
مستي از من پرس و شور عاشقي
وآن كجا داند كه دردآشام نيست
باد صبح و خاك شيراز آتشي است
هركه را در وي گرفت آرام نيست
خواب بي‌هنگامت از ره مي‌برد
ورنه بانگ صبح، بي‌هنگام نيست
سعديا! چون بت شكستي خود مباش
خودپرستي كمتر از اصنام نيست
مواعظ
آستين بر روي و نقشي در ميان افكندهاي
خويشتن پنهان و شوري در جهان افكندهاي
همچنان در غنچه و آشوب استيلاي عشق
در نهاد بلبل فريادخوان افكندهاي
هر يكي ناديده از رويت نشاني مي‌دهند
پرده بردار اي كه خلقي در گمان افكندهاي!
آنچنان رويت، نمي‌بايد كه با بيچارگان
در ميان آري حديثي در ميان افكندهاي
هيچ نقاشت نمي‌بيند كه نقشي بركند
وآن‌كه ديد از حيرتش كلك از بنان افكندهاي
اي دريغم مي‌كشد كافكنده‌اي اوصاف خويش
در زبان عام و خاصان را، زبان افكندهاي
حاكمي بر زيردستان، هرچه فرمايي رواست
پنجه زورآزما با ناتوان افكندهاي
چون صدف اميد مي‌دارم كه لؤلؤيي شود
قطره‌اي كز ابر لطفم در دهان افكندهاي
سر به خدمت مي‌نهادم چون بديدم نيك باز
چون سر سعدي بسي بر آستان افكندهاي
مواعظ
اگر مرد عشقی کم خود پیش گیر
وگرنه ره عافیت پیش گیر
مترس از محبت که خاکت کند
که باقی شوی گرهلاکت کند
نرویَد نبات ازحُبوب درست
مگر حال بر وی بگردد نخست
تورا با حق آن آشنایی دهد
که از دست خویشت رهایی دهد
که تا با خودی درخودت راه نیست
وزاین نکته جزبی خود،آگاه نیست
نه مطرب که آواز پای ستور
سماع است اگر عشق داری وشور
مگس پیش شوریده ای پر نزد
که اوچون مگس دست برسرنزد
نه بم داند آشفته سامان، نه زیر
به آواز مرغی بنا لد فقیر
سراینده خود می نگردد خموش
ولیکن نه هر وقت بازاست گوش
چو شوریدگان می پرستی کنند
به آواز دولاب مستی کنند
به چرخ اندر آیند ،دولاب وار
چو دولاب بر خود بگریند زار
به تسلیم،سر در گریبان برند
چو طاقت نماند گریبان درند
مکن عیب درویش مدهوشِ مست
که غرق است ازآن می زند پاودست
نگویم سماع ای برادرکه چیست
مگر مستمع را بدانم که کیست
گر از برج معنی پرد طیر او
فرشته فرو ماند از سیر او
وگر مرد لهواست وبازی ولاغ
قویتر شود دیوش اندر دماغ
چومرد سماع است ،شهوت پرست
به آواز خوش خفته خیزد،نه مست
پریشان شود گل،به باد سحر
نه هیزم که نشکافدش جز تبر
جهان پر سماع است و مستی و شور
ولیکن چه بیند در آیینه کور؟
نبینی شتر در نوای عرب
که چونش به رقص اندرآرد طرب
شترراچوشوروطرب درسراست
اگر آدمی را نباشد، خر ا ست
