چونکه من من نیستم این دم ز هوست
پیش این دم هرکه دم زد کافر اوست
در مورد پیامبر اکرم نیز مولانا به همین دلیل استناد جسته و گفته است:
گرچه قرآن از لب پیغمبر است
هرکه گوید حق نگفته کافر است
چنانکه در قرآن در سورۀ نجم در صفت آن ستارۀ نبوت که فرود آمد فرموده است:
وَ ما یَنطِقُ عَنِ الهَوی اِن هُوَ اِلّا وحیٌ یوحی
او از هوای دلِ خویش سخن نمی‌گوید و این قرآن جز آنچه به او وحی شده است نیست. این نفیِ انّیّت مهم ترین وجه مشترک نبی و شاعر است که به همۀ هنرمندان و فیلسوفان و دانشمندان بزرگ علوم طبیعی نیز تعمیم می‌یابد.
و این نفیِ انّیّت در ادب فارسی با صدها رمز و کنایه و تمثیل و تصویر درآمیخته و به هزار زبان بیان شده است از جمله مهمترین تعبیر از نیِ مولانا که در تفسیر آن سخن‌های بسیار گفته اند همین است که نی همان مولاناست که خود را بر لب نی نواز ازلی نهاده و هر شهد و شکر و سُکر و مستی که در سخن او هست همه را به همان خسرو شیرین دهنان که عین زیبایی و دانایی و نیکویی است منسوب می‌کند.
گر نبودی با لبش نی را سمر
نی جهان را پُر نکردی از شکر
مولانا
دریغا که در این روزگار
شاعران لب از لبهای آن ملکه پریان برداشته
و بر لبهای آن عروس هزار داماد نهاده‌اند که به گفته مولانا:
چون سر سفره رخ او تو به توی
لیک در وی باز مانده عشق شوی
برگرفته از پیشگفتار کتاب " گنجینه آشنا "
به قلم حسین الهی قمشه ای
ناشر: انتشارات سخن
مینیاتور قدیمی

و به خواب ابد نرفته‌ام
من اکنون هزار نسیمم،
که به هر سو می‌گذرم
من برق آن الماسم،
که بر دانه برف نشسته است
من همان آفتابم،
که بر گندم زارهای رسیده می‌تابم
من همان باران لطیف پاییزم،
که بر دشت و صحرا می‌بارم.
آن هنگام که در سکوت صبحگاهی
از خواب بر‌میخیزی،
من همان پرندگان بال گشوده و خاموشم
که با شتاب، در پرواز مدور خویش
آسمان را می‌پیمایند.
و من همان ستارگان روشنم
که در آسمان شب می‌درخشند.
مری الیزابت فرای
□ سخن شاعر در این است که
من نمردم و جان نسپردم
بلکه پشت پرده زمان از چشم شما پنهان شدم
و پنهانی من عین پیدایی من است
از آنکه وجودم چنان انبساطی یافته است
که همه پدیده‌های شگفت طبیعت را در آغوش دارم
□ دور نیست که خانم "فرای" برخی از این تعبیرات زیبا را از منظومه معروف "آدونیس" وام گرفته باشد.
مرثیه معروف آدونیس که شلی در سوگ دوست نازنین خود، جان کیتس، سروده است،
نخست با فغان و شیون و زاری چنین آغاز می‌شود که:
من می گریم بر آدونیس
هان بگریید بر آدونیس
اگر چه اشک‌های شما نمی تواند
زمهریر و یخبندان مرگ را ذوب کند.
اما در پایان ناگهان لحن شعر دگرگون می‌شود که:
آرام باشید، آرام باشید
او نمرده است او نخفته است
او از پرده حیات خاکی ما بیرون پریده است
و مرگِ او خود جان سپرده است
اینک او را در سپیده دم صبح و شکوه شبنم مشاهده کنید.
شعر از مری الیزابت فرای
ترجمه و توضیح: حسين الهى قمشه‌ای
تصویر از Thomas Brooks
www.drelahighomshei.com

با وی به طریق صنعت و مدارا می‌گوید که جمله نیک است و نیکو نبشتی، احسنت! احسنت! الاّ این یک حرف را بد نبشتی، چنین می باید؛ و آن یک حرف هم بد نبشتی. چند حرفی را از آن سطر بد می‌گوید و به وی می‌نماید که چنین می‌باید نبشتن، و باقی را تحسین می‌گوید تا دل او نرمد و ضعف او به آن تحسین قوت می‌گیرد و همچنان به تدریج تعلیم می‌کند.
مولانا
□ شیوه تعلیم و تربیت باید با عشق و محبت
و حوصله و شرح صدر همراه باشد.
درس معلم ار بود زمزمۀ محبتی
جمعه به مکتب آورد طفل گریز پای را
نظیری نیشابوری
سخن این است که تشویق و دلگرم کردن مردمان
از کودک و بزرگ
بیش از قهر و تندی در دلها اثر می‌کند
و مایه رشد هنر و شکوفایی دانش و فضیلت می‌شود
چنانکه نظامی در مخزن الاسرار اشاره کرده است:
گر هنری در تن مردم بود
گر نپسندی هنری کم بود
گر بپسندیش دگر‌سان شود
چشمه آن آب دو چندان شود
شگفت است که چنین شیوه‌های لطیف تعلیمی
از زمانهای باستان در سخن اندیشمندان جهان آمده است
اما تا همین قرن پیش شیوه‌های غالب در تعلیم و تربیت جهان
بیشتر همان چوب و فلک و قهر و تنبیه بوده
و هنوز همین سخن مولانا چنانکه باید
سرمشق رفتارهای ما با کودک و بزرگ نشده است.
برگرفته از کتاب " گزیده فیه ما فیه "
توضیحات: حسین الهی قمشه ای
ناشر: انتشارات علمی و فرهنگی
مینیاتور قدیمی

بیندیش که تو می‌توانی این مشکل را اندکی بر مردمان سهل کنی: به هنری که از خود نشان دهی و چراغ شادیِ ایشان شوی یا علمی که به کار آوری و در گشایش مشکلات خرج کنی، 
یا خیری کنی که دل‌ها در ایمان به خیر و خوبی بدان گرم شوند و سرمشقی برای خوبی از کار تو بر گیرند: این است معنی عشق به زیبایی و دانایی و نیکویی.
برگرفته از کتاب "در صحبت حافظ"
به قلم حسین الهی قمشه ای
ناشر: انتشارات سخن

و گستاخ و بى‌پيمان و خودخواه 
با اندیشه‌های زشت.
و این جمله اوصاف ناموزون
از نادانی و ناتوانی
در تمیز زشتی و زیبایی نشأت می‌گیرد.
اما من دیرگاهی است
که معنی شرافت و والایی را دریافته‌ام
چنانکه ماهیت شر و حقارت و پستی را دانسته‌ام
و سرشت آن بدکار را که برادر من است
نه تنها با پوست و گوشت و استخوان
بلکه در مقام همنوع خویش
که در نیروی قدسی خرد و فروغ ایزدی 
با من شریک و انباز است می‌شناسم.
از این رو هیچیک از آن اوصاف
مرا آسیبی نخواهد رسانید
از آنکه هیچ کس نمی تواند
مرا به کاری برانگیزد
که آدمی را خوار و خفیف می‌کند.
و نه می‌توانم بر آن برادرم خشم گیرم
و نه با او به کینه برخیزم
زیرا من و او بر آن زاده شدیم
که با هم کار کنیم
مانند دو دست و دو پای
و مژگان‌های زیر و بالا
و‌ ردیف‌ دندان‌های زیرین و زبرین.
از این رو راه را بر یکدیگر بستن
با ناموس طبیعت هم آهنگ نیست
و هرگونه بیزاری و بر آشفتن
راه را بر یکدیگر بستن است.
مارکوس اورلیوس
□ در این قطعه کوتاه امپراطور حکیم، شعر معروف "بنى آدم اعضاى يك پيكرند" اثر سعدى را چند قرن پيش از او در كتاب "انديشه‌ها" به كلام آورده است و سخن در اين است كه عضوهاى جسمانى ما بر تخريب يكديگر نمى كوشند بلكه با كمك یکدیگر مشكلى را از پيش پاى بر مى‌دارند.
آدمیان نیز باید همچون دو دست یا همچون دو پای چنان با یکدیگر همکاری کنند که دوگانگی در کار نباشد و چنانکه درد عضوها از سر و گوش و دست و پای همه به یک مرجع باز می‌گردند و درد دست را با درد پای تفاوتی در رنج ندارد، ما نیز باید آلام بشری را هر کجا باشد از آنِ خود بدانیم.
چنانکه سعدی گفت:
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
و چنانکه شیخ خارقان گفت:
اگر از ترکستان تا به شام
کسی را خاری در انگشت شود
آن از آنِ من است
و اگر کسی را قدم در سنگ آید
زیانِ آن مراست
و اگر اندوهی در دلی هست
آن دل از آنِ من است.
نوشته: Marcus Aurelius
ترجمه انگلیسی: Maxwell Staniforth
ترجمه فارسی و توضیحات: حسین الهی قمشه‌ای
مجسمه مارکوس اورلیوس در موزه Capitoline
www.drelahighomshei.com

و هنگام رفتن این ابیات حافظ را
در مایه‌ای از شور و دشتی زمزمه می‌کرد:
حجاب چهره جان می‌شود غبار تنم
خوشا دمی، که از این چهره پرده برفکنم
" چنین قفس " نه سزای چو من خوش الحانی است
روم به گلشن رضوان، که مرغ آن چمنم
این ققنوس روزگار ما
زنّار‌بند معبد زیبایی بود
و حماسه " آواز ایرانی " را
که افزون بر لطافت و کرامات زیبایی
به زبان سخنگوی شعر نیز آراسته است
در دلهای خاص و عام بنشان۟د
نقش هر نغمه که زد راه به جایی داشت
و در هر بیت و ترانه که برگزید پیامی نهاد
از مهر و دوستی و یاری و همکاری
و هر فریاد که برآورد چون بیداد همایون
فراخوانی به داد و دهش بود
و مشتاقان را به تعبیر طاهر عریان
چون منجنیق از جهان زیرین به ساحت برین می‌افکند
تا کف‌زنان و پای‌کوبان بخوانند
شعر آن شاعر شوریده تاجیک، کمال خجندی را که گفت:
این چه مجلس چه بهشت این چه مقام است اینجا
عمر باقی لب ساقی لبِ جام است اینجا
این مسکین پارسی‌گو خود هر زمان که شوق دیدار بهشت در وی شعله‌ور گردد
به استماع اجرای شکوهمند و قدسی استاد شجریان از غزل معروف سعدی "هزار جهد" روی می‌آورد
و چون در میانه آن آواز بشنود که:
من رمیده دل آن به که در سماع نیایم
روحش از شادی و شکفتگی آکنده می‌شود
و اشک شوق چهره‌اش را می‌پوشاند.
روح آهنگین استاد
افزون بر هنرِ متعالی موسیقی
با سماعِ قلم و رقص حروف و کلمات در خط نستعلیق که عروس خطوط اسلامی است آشنایی داشت
و در سیاه مشقی که این جا عرضه شده‌است
باز با همان کلماتِ آشنای سعدی و حافظ روبرو می‌شویم.
استاد محمد‌رضا شجریان همچنان زنده است
هم در ذات و هم در آثار و تسلای خاطر ما اینست
که می‌توانیم به همت فناوری شگفت این روزگار
همچنان از هنر متعالی او سرمست شویم و بشارت زیبایی همین است که به تعبیر میکل آنژ
گریبان آدمی را در غوغای روزمرگی می‌گیرد
و در گوشش زمزمه می‌کند که:
چه گویمت که به میخانه دوش مست و خراب
سروش عالم غیبم چه مژده‌ها داده است
که ای بلند نظر شاهباز سدره نشین
نشیمن تو نه این کنج محنت آباد است
تو را ز کنگره عرش می‌زنندصفیر
ندانمت که در این دامگه چه افتاده‌است‌.
حافظ
و درود بر خنیاگران عشق باد
حسین الهی قمشه‌ای
۹۹/۷/۱۸
www.drelahighomshei.com

بانگ گردش‌های چرخ است این که خلق
می‌نوازندش به طنبور و به حلق
مومنان گویند کآثار بهشت
نغز گردانید هر آواز زشت
ما همه اجزای آدم بوده‌ایم
در بهشت آن نغمه‌ها بشنوده‌ایم
گرچه بر ما ریخت آب و گل شکی
یادمان آید از آنها چیزکی
پس غذای عاشقان آمد سماع
که در او باشد خیال اجتماع
آتش عشق از نواها گشت تیز
آنچنانکه آتش آن جوز ریز
مولانا
□ جوز ریز اشاره به قصه مرد تشنه ایست که بالای درخت بود و گردوها را از درخت در آب می‌انداخت تا از بانگ آب تشنگی اش اندکی برطرف گردد.
برگرفته از کتاب "گنجینه آشنا"
به قلم حسین الهی قمشه ای
ناشر: انتشارات سخن
مینیاتور قدیمی