از شوق بی پایان آدمی به دانستن اسرار آفرینش حکایت می کند
و سخن حافظ این است که جام جهان بین جم و کیخسرو که اسرار نهانی را در آن مشاهده می کرده اند همان جام دل آدمی است که 
عجائب هزارگانۀ آن پیوسته در ادب پارسی بر صحنۀ شعر بوده است. در حالی که بی خبران می کوشند 
تا آن گوهر حقیقت را در قیل و قال کلام و صدف اندیشه های خام جستجو کنند.
برگرفته از کتاب " در صحبت حافظ "
به قلم حسین الهی قمشه ای

ما را به سرزمينى هدايت كن
كه آنجا دنيا را با ديوارهاى قومى و قبيله اى به قطعات خرد تقسيم نكرده اند
آنجا كه كلمات پاك و بى آلايش از ژرفاى حقيقت مى آيند
و بازوان خستگى ناپذير، دستها را به سوى كمال بى نقصان دراز كرده اند
آنجا كه نهر زلال خرد راه خود را گم نكرده
و به مردابهاى آداب و عادات مرده سرازير نشده است
آنجا كه ذهن آدمى را تو خود اى پروردگار عالميان
به سوى كارها و انديشه هاى گسترده تر و متعالی تر هدايت می کنی
آرى اى پدر آسمانى
چشم هاى ما را
در چنين بهشت آزادى و آبادى از خواب بيدار كن.
رابيندرانات تاگور
" The Heaven of Freedom "
Where the mind is without fear and the head is held high
Where knowledge is free
Where the world has not been broken up into fragments
By narrow domestic walls
Where words come out from the depth of truth
Where tireless striving stretches its arms towards perfection
Where the clear stream of reason has not lost its way
Into the dreary desert sand of dead habit
Where the mind is led forward by thee
Into ever-widening thought and action
Into that heaven of freedom, my Father, let my country awake.
Rabindranath Tagore
شعر از رابيندرانات تاگور
ترجمه حسین الهی قمشه ای

همۀ فسادها از همین ظلم و تعدی به حقوق دیگران سرچشمه می گیرد و اگر در این اندیشه هستید که به سبب کم دادن مال دیگران بر مال خود خواهید افزود بدانید که این کار برعکس از مال شما و قدر و منزلت شما و شادی و برخورداری شما خواهد کاست.
شما به تمام و کمال حق دیگران را ادا کنید، آنچه خداوند بر شما باقی می گذارد از راه عدالت، آن برای شما بهتر و بیشتر است
زیرا عدالت و اعتدال سرچشمۀ همۀ برکت ها و فزونی هاست و اگر شما این سخن را نپذیرید و تعدی کنید و میزانها را واگذارید و تعادل عالم را به هم زنید
بی گمان شما را بلایی خواهد رسید که من نمی توانم شما را از تلاطم امواج مهلک آن محافظت کنم.
برگرفته از کتاب " در صحبت قرآن " 
در تفسیر آیات ۸۵ و ۸۶ سوره هود
به قلم حسین الهی قمشه ای

و اصحاب قدرت بيمى از ان نداشته اند،
اما نوشيدن بادۀ دانايى كفر است
و عين بى دينى است
كه كسى بى دينىِ اولياى ديانت را دريابد و از آن سخن گويد
و كفر است كه كسى مانند عين القضات
در عين جوانى به همۀ دانش هاى زمان بيش از همۀ مدعيان آراسته باشد
و خطبه خواند و كتاب نويسد
و خواهد كارخانۀ مسلمان سازى سلطان محمود و سلطان مسعود
كه نام جهاد بر آن نهاده
و انگيزۀ هزار غارت و كشتار كرده اند
از رونق بيندازد
و همين گناه بود كه تيغ هلاك بر سر مولاى متقّيان فرود آورد
و براى پنهان داشتن اين گونه گناهان بوده است
كه شاعران سخن را در پردۀ تمثيلات و حكايات و گاه طنز و مطايبه مى پوشاندند
و از فاش كردن راز عشق نزد مدعيان و بولهب كيشان پرهيز داشتند
تا آنجا كه حتى مولانا فرمود:
خاموش كن و هر جا اسرار مكن پيدا
در جمع سبكروحان هم بولهبى باشد
بر گرفته از مقدمۀ کتاب " در صحبت حافظ "
به قلم حسین الهی قمشه ای

نباید اجازه داد (جز در موارد استثنا و ضرورت) فردی دو نوبتِ هشت ساعته کار کند. 
اشک از چشمان هر انسان لطیف طبعی جاری می شود
هنگامی که می شنود احوال آن راننده را که می گفت:
" من صبح ها وقتی از خانه بیرون می روم همسر و فرزندانم در خوابند
و شب وقتی به خانه می رسم باز همه خفته اند. "
این ظلم محض است که انسانی به ضرورتِ کار و امرار معاش،
بدین گونه از موهبت های زندگی محروم باشد. 
خداوند چنین نخواسته است
و هر انسانی که کمترین نشانی از شرافت نفس برایش مانده باشد نیز
چنین ظلمی را روا نمی دارد.
البته بیکار بودن نیز محروم بودن است از حقوق شهروندی و نشاطِ سربلندی
و بیگانه گشتن است با قافله کائنات که به گفته نظامی:
هر ذره که هست اگر غباری است
در پردۀ مملکت به کاری است
از این رو همه کس را کاری باید داشت شایسته و در توان
و به خورندِ پهلوان.
برگرفته از کتاب " در صحبت قرآن "
در تفسیر بخشی از آیه ۲۸۶ سوره بقره
به قلم حسین الهی قمشه ای
نقاشی سنگ شکنان اثر گوستاو کوربه
 

ناگهان کودکی را در هوا دیدم
شعله ور از آتش درخشان
که از حرارت زیاد بریان شده
و سیلِ اشک از چشمش روان بود
گویی می خواست آن آتش را به آب دیده بنشاند
آتشی که خود از همان آب تغذیه می کرد.
آنگاه کودک را شنیدم که گفت:
" افسوس که من از نخستین لحظۀ تولد در این آتش سوزان شعله ورم
و هیچ کس نیست تا به من نزدیک شود
و قلبش را از این آتش بیفروزد
یا آتشِ مرا احساس کند.
سینۀ پاک من کورۀ این آتش
و سوخت آن خارهای پیچ در پیچِ هواها و سوداهاي نفساني
و آن آتشْ خودْ عشق است
و دود آن آه
و خاکسترش شرم و ملامت و خواری
و فلزی که در این آتش گداخته می شود
روح ناخالص آدمیان است
که من می خواهم در این آتش آنان را پالایش کنم.
پس، خود را ذوب می کنم تا حمامی شوم
مگر آنها در خون من غسل تعمید کنند و پاک شوند. "
نوزاد این سخنان را گفت و با شتاب دامن برچید و ناپدید شد
و همان دم در خاطرم گذشت:
امروز عید کریسمس، روز میلاد مسیح است.
رابرت سوتوِل
" The Burning Babe "
As I in hoary winter’s night stood shivering in the snow
Surpris’d I was with sudden heat which made my heart to glow
And lifting up a fearful eye to view what fire was near
A pretty Babe all burning bright did in the air appear
Who, scorched with excessive heat, such floods of tears did shed
As though his floods should quench his flames which with his tears were fed.
“Alas!” quoth he, “but newly born, in fiery heats I fry
Yet none approach to warm their hearts or feel my fire but I!
My faultless breast the furnace is, the fuel wounding thorns
Love is the fire, and sighs the smoke, the ashes shame and scorns
The fuel Justice layeth on, and Mercy blows the coals
The metal in this furnace wrought are men’s defiled souls
For which, as now on fire I am to work them to their good
So will I melt into a bath to wash them in my blood.”
With this he vanish’d out of sight and swiftly shrunk away
And straight I called unto mind that it was Christmas day.
Robert Southwell
□ تشبیه انبیا و اولیا و قدیسان و پاکان به آتشِ پاک کننده
که همان عشق است، در ادب پارسی نیز رواجی تمام دارد.
ما آتش عشقیم که در موم رسیدیم
چون شمع به پروانۀ مظلوم رسیدیم
دیوان شمس
□ آتشم من گر تو را شک است و ظن
امتحان کن خویش را بر من بزن
سوختم من سوخته خواهد کسی
تا ز من آتش زند اندر خسی
مثنوی
□ سعدی در بوستان اشعار خود را که بوی عشق می دهد
در خطاب به دشمنان رشگين "آتش پارسي" خوانده است
و حافظ نیز مکرر از این آتش یاد کرده است:
نرنجم ز خصمان اگر برتپند
کز این آتشِ پارسی در تبند
□ از آن به دیرِ مُغانم عزیز می دارند
که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست
حافظ
این همان آتش گناه سوز است که سیاوش به سلامت از آن گذشت
زیرا گناهی نداشت تا بسوزد.
برگرفته از کتاب " در قلمرو زرین "
شعر: ربرت سوتول
ترجمه و توضیح: حسین الهی قمشه ای
نقاشي اثر Gerard David

كه از آيينه وجود تو بر مردمان تابيده است
پس شايسته است كه خود را مديون و مرهون الطاف الهى دانى
و شكر و سپاس گويى
كه تو را واسطه در فيض کردند
و كليد گنج رحمت بخشیدند
نه آنكه چون طاووس مفتون جمال خويش گردى
و گرد و خاكِ غرور و خودپسندى
بر سر اين و آن ريزى:
باده در ده چند از اين باد غرور
خاك بر سر نفس بد فرجام را
حافظ
نوشته حسين الهى قمشه اى
www.drelahighomshei.com