در هفتاد و چهار سالگی
بی‌خبر و ناگاه قلبش از کار باز ایستاد
و هنگامی‌که او این جهان را شب‌بخیر گفت
دوستان “آن‌سَری“ او را خوش‌آمد و صبح‌ بخیر گفتند.
و اکنون مزار ایشان در آغوش " ترجمه قرآن"
و كتاب "حكمت الهى"
و مجموعه اشعار شور‌انگیزشان،
زیارتگاه ارباب معرفت است.
ایشان دین و آیین خود را
در بیتی از غزلی آورده‌اند:
بتِ من روی دلدار است
و کفرِ زلفش ایمانم
کتاب عشق دستورم
طریق مهر آیینم.

و غزل زیر مرامنامه زندگی خود ایشان است:

بیا تا شمع هم، پروانه هم، یار هم باشیم
در این گلشن بهار هم، گل هم، خار هم باشیم
پریشان خاطران بر گرد هم از جان و دل گردیم
ز شهر آوارگان در دشت غم غمخوار هم باشیم
شبان تیره را روشن کنیم از مهر یکدیگر
در این تاریک محفل شمع گل‌رخسار هم باشیم
به یک‌رنگی به‌ هم آیینه‌وار اوصاف هم گوییم
به یکتایی دل هم دیده بیدار هم باشیم
رقیب ار آتش افروزد که ما را آشیان سوزد
پناه هم ز آب دیده خون بار هم باشیم
شب ظلمت چراغ شادی از صحبت برافروزیم
به روز هوشیاری رهبر افکار هم باشیم
گر از دام بلا رستیم هم‌پرواز هم گردیم
ور از تیر فلک خستیم در طومار هم باشیم
" الهی" دشمنان دادند دست دوستی با‌هم
چرا ما دوستان پیوسته در پیکار هم باشیم.
مهدی الهی قمشه ای

برگرفته از کتاب "نغمه عشاق": گزیده
دیوان حکیم الهی قمشه ای
تالیف حسین الهی قمشه ای
ناشر: انتشارات سخن
تصویر از کمال‌الدین بهزاد

آنکس که هست از هواهای خود می‌گوید
و حدیث نفس می‌کند
و حکایت او شکایت از محرومیت‌ها
و ناکامی‌های خاکی اوست.
یا حکایت توفیقاتِ وهمی و خیالی
که او را معجب و مغرور می‌کند
و به زور و ستم وا می‌دارد.
اما آن کس که بند‌‌ بندِ وجودش را
از هواهای خویش خالی کرده
و چون نی لب خود بر لب معشوق نهاده،
و دل به هوای او و نفس او سپرده است،
حکایتی دیگر و شکایتی دیگر دارد:

گر نبودی با لبش نی را سمر
نی جهان را پر نکردی از شکر
مثنوی

انبیا از جنس نی بودند،
چون به هوای دل خویش سخن نمی‌گفتند،
چنانکه در قرآن در صفت رسول اکرم آمده است:
و ما ینطِقُ عنِ الهَویٰ
إن هُوَ الّا وحیٌ یوحیٰ
(نجم: ۳-۴)
او از هوای دل خویش سخن نمی‌گوید
و این (قرآن) نیست مگر آنچه به او
وحی شده است.

بدین بیان، نی مقام انسان کامل
یا کمال مرتبهٔ انسانی است
که در آن مرتبه شخص هرچه گوید
همان است که معشوق در او دمیده
و هرچه کند همان است
که فرمانش از معشوق رسیده است:

از وجود خود چو نی گشتم تهی
نیست از غیر خدایم آگهی
مثنوی

□ در فرهنگ‌های متعالی جهان
این نی شدن شرط رسیدن
به هنرها نیز هست
چینیان گویند
نقاشی که نی نشده باشد
نمی‌تواند نی را نقش کند
موسیقی پاک نیز بی‌کرامتِ نی شدن
شکل نمی‌گیرد
از موزارت و هایدن و هندل بپرسید
تا قصه شیرین نی شدن را
در کار موسیقی با شما بگویند.

مولانا خطاب به نى گويد:
خالی‌ست اندرون تو از بندْ لاجرم
خالی کننده دل و جانِ مشوّشی
و خطاب به موسیقی فرماید:
ای صورت حقایق کل در چه پرده‌ای
سر بر‌ زن از میانه نی چون شکر‌وشی

□چرا ما خود را نامزد نى شدن نكنيم
تا همه ما را از خود بدانند
و چون خويش دوست بدارند.

برگرفته از کتاب "در صحبت مولانا"
تالیف حسین الهی قمشه ای
ناشر: انتشارات سخن
تصویر از Victor Nizovtsev

و کرّوبیان باغ رضوان را
در جلوه‌هایی از چشم و ابرو
و زلف و خط و خال مجسم کرده‌اند،
و در پرده‌هایی از خرابات
و میخانه عشرت نقش کرده‌اند،
بدین خاطر است که در ساحت صورت
جز به زبان صورت سخن نمی‌توان گفت.
اما شاعران در عین حال،
صورتها را به قراین حال و قال
چنان پر و بال بخشیده
و به اهتزاز آورده‌اند،
که به یک‌دم صاحبدلان را
از ناسوت صورت
به ملکوت معنا می‌رسانند
و بر دروازه بهشت می‌نشانند.

این صورتهای عشق‌آگین،
چه در طبیعت و چه در هنر،
یادآور خاطرات ازلی ما
از خوبی و زیبایی و دانایی است:
چنانکه هر گلی گلرخی را به یاد می‌آورد،
و هر گلرخی نیز یادآور محبوبی است
که از رنگ و صورت مبرّاست.
و چون نگاه به زیباییِ صورت
از هر اندیشه اهریمنی
که در سودای خودپرستی است
پاک باشد،
همین عشقِ صورت
پیش‌آهنگ متعالی‌ترین
عشق‌های برین خواهد بود
و به تعبیر مولانا:
عاشقی گر زین سر و گر زان سر است
عاقبت ما را بدان شه رهبر است

از این رو آشنایی با ادبیات غنایی،
مردمان را از آن عشقِ سرفراز
که چون تاج بر تارک آدمی‌زاد می‌درخشد،
برخوردار می‌کند،
و از خشکی‌های آیینی
و محرومیت‌های زمینی
دور می‌دارد،
و دنیای آدمیان را
از عقبای عشق سرمدی آکنده می‌کند:
دنیا همگی عقباست اندر نظر عارف
دنیات چو عقبا شد دنیات مبارک باد
مولانا

برگرفته از پیشگفتار کتاب “در صحبت حافظ”
نوشته حسین الهی قمشه‌ای
ناشر: انتشارات سخن
مینیاتور قدیمی

در فرهنگ جهان
از جمله فرهنگ ما، در این ساحت،
کتاب‌ها و مقالات بسیار نوشته‌اند
و ما می‌توانیم از نادره ذوق و اخلاص
شیخ محمود شبستری بشنویم:
کسی مرد تمام است کز تمامی
کند با "خواجگى" كارِ "غلامى"
يا از نظامى جادو سخن
كه در ستايش چنين قهرمانانى
از زبان خود كه انگاره نگارينى
از اوصاف درخشان آدمى است گفت:
منم سرو پيراى باغ سخُن
به خدمت كمر بسته چون سروبُن
فلك وار دور از فسوس همه
"سرآمد" ولى "پاى‌بوس" همه
چو برجيس بر دفعِ هر بدگمان
كمان دارم و برندارم كمان
چو زُهره دِرَم در ترازو نهم
ولى چون دهم بى ترازو دهم
نخندم بر اندوهِ كس برق‌وار
که از برقِ من، در من افتد شرار
به هر خار چون گل صلایی زنم
به هر زخم چون نی نوایی زنم
نمایم جو و گندم آرم به جای
نه چون جو‌فروشانِ گندم‌نمای
شکر دانم از هر لب انگیختن
گلابی ز هر دیده‌ای ریختن
کسی را که در گریه آرم چو آب
بخندانمش باز چون آفتاب

□ در حديث شهد‌آمیزِ احمد آمده است:
سيد القوم خادمهم:
سرور هر قومى آن است
كه در خدمت آنهاست.

□ با خويش مى گويم
اين از صفات درخشان انسانى است
چرا ما چون نظامى در شأن خود نخوانيم
چنانكه حافظ گفت:
منم كه شهره شهرم به عشق ورزيدن
منم كه ديده نيالوده‌ام به بد دیدن

حسین الهی قمشه‌ای
۱۴۰۰/۸/۹
تصویر از کمال‌الدین بهزاد
www.drelahighomshei.com

او هجاهای خاردار خود را
به یک دم با خروش پرتاب می‌کند
و باز خاموش می‌شود.
اما هر کجا آن هجاهای برّان فرود آیند
آنها که جان سالم به‌در برده‌اند
گویند در آن روز جان‌بازی
برادر نشانداری بر خاک افتاد.
هر کجا خورشید نفس زنان بگذرد
و هر کجا که روز ولگرد پرسه زند
حمله خاموشش همانجاست
و پیروزیش نیز همانجاست.
بنگر این چیره‌دست‌ترین
کماندارِ هستی را
که چگونه آماج‌های گزیده‌اش را
با مهارتی شگرف به درستی
نشانه می‌گیرد،
و متعالی‌ترین آماج او
یک روح فراموش شده،
و از دست رفته است.
امیلی دیکنسن

□حکایت کنند که راهزنی
در بیابان رهگذری را یافت
و گفت هر چه در چنته داری
به من بسپار
رهگذر گفت مرا همسر و فرزندانی است
که در انتظار لقمه نانی
و نقد روانی نشسته‌اند.
راهزن گفت
مرا نیز همسر و فرزندانی است
که هر بامداد گویند
ای سست عنصر بی‌مایه
برو قافله‌ای بزن و جامه‌ای بکَن
و کیسه‌ای ببُر
و ما را خورش و پوششی بیاور.
رهگذر گفت آنچه من دارم
بیش از چند روزی کام تو را
بر نمی‌آورد‌.
اگر خواهی تو را هدیه‌ای دهم،
که تا آخر عمر از غیر بی‌نیاز شوی.
راهزن گفت آن چیست؟
گفت آیه‌ای از قرآن است که می‌فرماید:
سوگند به همه وعده‌های نیکو
که داده شده است،
روزیِ شما در آسمان است.
راهزن نعره‌ای بزد
و سر در بیابان نهاد و رفت.

□این است آن کلام تیغ در دست
و این است آن روح فراموش شده
که در انتظار تیری از آن
کماندارِ هستی بوده است.
و چنین است قصه فُضیل راهزن
که در ترنم قرآنی در قافله شنید:
آیا وقت آن نرسیده است؟
و تمام ذرات وجودش فریاد بر‌آوردند
که آری آری اینک هنگام‌ بازگشت
به زیبایی و نیکویی است.

□عطار در تذکرة الاوليا
داستان‌های بسیاری از این دست
حکایت کرده است که خواندنی‌ست.

□کاش آن کماندارِ هستی
همه راهزنان و غارتگران
و درنده‌خویانِ جهان را
در آماج این تیرِ آگاهی‌بخش
و این شمشیر مسیحا‌دم می‌نهاد
و بشریت را از شر ایشان
و ایشان را از شر خودشان می‌رهانید.

شعر از امیلی دیکنسن
ترجمه و توضیح: حسین الهی قمشه‌ای
تصویر از ‌Charles-Amable Lenoir
www.drelahighomshei.com

(از شتر و گاو و گوسفند)
عبرت و حکمت است
که ما از میان ( دو جسم ناپاک)
خون و سرگین ،
شما را شیر پاک و خالص می‌نوشانیم
که در طبع نوشندگان گواراست.
و در میوه‌های درخت خرما و انگور
که از آن شربت‌های شیرین
و روزی نیکو به دست آرند
نیز خردمندان را نشان (قدرت)
پروردگار پدیدار است.
سوره نحل: ۶۶ و ۶۷

□هوشمندان و صاحب‌نظران
از مشاهدهٔ نظام شگفت‌انگیز عالم
درمی‌یابند که:
لعبت‌بازی پسِ این پرده هست
ور نه بر او اینهمه لعبت که بست
نظامی، مخزن الاسرار

کیست که شگفت‌انگیزترین
دستگاه پالایش را
در درون حیوانی نصب می‌کند
تا از میانهٔ خون و روده
شیری چنان پاک بی کمترین آمیختگی
و آلودگی برای نوشیدن فرزند آن حیوان
و فرزندان انسان عرضه کند:
در میان خون و روده، فهم و عقل
جز ز اکرام تو نتوان کرد نقل
مثنوی

امروز در جهان کتابهای ارزنده‌ای
به دست دانشمندان برجسته
به طبع رسیده است،
که موضوع آن حضور خداوند
در میانهٔ صدهزاران طرح و نقش
و رنگ در جهان است.
از آنجا كه هر کجا طرحی و ترکیبی منسجم
و هدف‌دار می‌بینیم
نشان طراحی خبیر و آگاه است
هرگز این افسانهٔ نامعقول
در دل آدمیان نمی‌نشیند
که در اثر یک سلسله تصادفات
و مقارنات اتفاقیه،
قابلیت‌ها و امکانات در جهت
عالی‌ترین فعلیت‌ها حرکت کنند.

برگرفته از کتاب “در صحبت قرآن”
تألیف: حسین الهی قمشه‌ای
ناشر: انتشارات سخن
تصویر از Johannes Vermeer

و لباسهایش و سلیقه هایش
و از آنچه خوش نمی‌دارد
و از داستان‌هایی که نقل می‌کند
و از طرز راه رفتنش
و حرکات چشم هایش
و ظاهر خانه‌اش و اتاقش،
زیرا هیچ چیز بر روی زمین
مستقل و مجرد نیست،
بلکه همهٔ چیز ها تا بی‌نهایت
با هم پیوند و تاثیر دارند.
رالف والدو امرسن
اگر یک ذرّه را برگیری از جای
همه عالم خلل گیرد سراپای
گلشن راز
□ سخن امرسن اين است
كه جهان آكنده از دلالت‌هاست
و هر چیز می‌تواند
گواه چیز دیگر باشد:
هماهنگی‌ها بر فرهنگ‌ها
و ناموزونی‌ها بر نابسامانی‌ها
گواهی می‌دهند
و شایسته است که آدمی
معیارهای خود را
در هر چیز تعالی بخشد
از دوستی‌ها و موسیقی‌ها
و کتاب‌ها و جامه‌ها
و سخن‌ها و نگاه‌ها
تا هیچ شاهدی نتواند
در ساحت کمالات انسانی
بر او گواهی ناهنجار دهد.
چنانکه داستان کوتاه "قلب سخن چین"
اثر ادگار آلن پو نشان می‌دهد
که چگونه قلب خطاکار
هر دم جوش می‌زند
و خروش بر می‌آورد
که من چه‌ها کرده‌ام!
□ مقالات فراوان امرسن
هر یک دروازه‌ای است
به اقلیم دانایی و بینایی،
که پیوسته بر روی همگان باز است،
بی هیچ پرسنده‌ای
که تو کیستی
و برگه ورودت کجاست.
شعر از رالف والدو امرسن
ترجمه و توضیح: حسین الهی قمشه‌ای
برگرفته از کتاب "در قلمرو زرین"
ناشر: انتشارات سخن
تصویر امرسن از Suzann Sines