و اگر گویند این چگونه تصویری است
که ما را از آن هیچ خبری نیست،
پاسخ این است که ما را از آن
خبرها و نشانهاست
و اگر ما را هیچ شناختی از او نبود،
هر مدعیِ بی‌هنری را
به کمال می‌پذیرفتیم.

این نقش درونی،
چراغ راهنمای ماست که می‌تواند
ما را با شیوهٔ خطا و آزمون
آهسته آهسته بدان مقام راهبر شود
الّا آنکه شاعران
این تصویر درونی را پررنگتر می‌کنند
و هر دم نشانهای بیشتری
برای شناختِ مدعی از مخلص می‌دهند
تا چون مولانا سالکان تشنه‌لب را
از این بادیهٔ غول‌پرور به آب خضر
که در دلهای همگان
چشمه‌ای از آن جاری است برسانند:

تشنگانِ رهِ خونخوارهٔ این بادیه را
بردم از بادیه بیرون و به آب آوردم

نظر عارفان بر این است که
هر کس از دیو و دد ملول شود
و در جستجوی انسان حقیقی برآید
و از این سوی و آن سوی نشان گیرد
و راهرو گردد،
نهایتاً بدان انسان مطلوب و محبوب
راه خواهد یافت.

برگرفته از پیشگفتار كتاب "گنجینه آشنا"
نوشته حسين الهى قمشه‌ای
ناشر: انتشارات سخن
تصویر: Françoise de Felice
 

كه در يك حريم مقدس نهاده‌اند.

و یک زن کهنسال، که زندگی را
با سربلندی و ارجمندی به پایان برده است،
به خورشید غروب زمستانی می‌ماند
که آخرین شعاعهای رنگ‌پریده‌اش را
به نمایش نهاده است.

غبار هر غصه‌ای از چهره زدوده
و اندیشه‌هایش چون نهر زلالی است
که در زیر آسیای متروکی جریان دارد.
ژوزف کمبل

و با صدايى مطمئن
ما را به شادى و وجد و رقص فراخوان.
در كوير خشكِ دل‌ها
چشمه‌ شفا بخش جاری کن
و در زندانِ زمان به انسانِ آزاد بیاموز
که چگونه زیبایی را بستاید.
وينستن هيو اودِن

"In Memory of W.B.Yeats"
Follow, poet, follow right
To the bottom of the night,
With your unconstraining voice
Still persuade us to rejoice;

In the desert of the heart
Let the healing fountain start,
In the prison of his days
Teach the free man how to praise.
W. H. Auden

□شعر فوق از قطعه
"به ياد شاعر بزرگ William Butler Yeats" انتخاب شده است.

□غزل زير از مولانا، اگر چه ممكن است
خطاب به شمس تبريزى سروده شده باشد،
اما رسالت شاعر و به طور كلى
مطربان و هنرمندان را بيان مى‌کند.
به‌خصوص در بیت سوم اشاره شده است
که هنرمند آن کس نیست
که غم‌ها و رنج‌های آدمیان را بیان می‌کند،
که در زندگی رنج‌هایی هست
که روح آدمی را می‌فرساید.
چنین هنرمندی، مانند دیگر مردم،
خود به رنج اندر است،
و زبانِ گوياتر به او امتياز نمى‌بخشد.
هنرمند کسی است که
از آزادی مرغ اسیر سخن می‌گوید
و دعوت به آن آزادی می‌کند
و راه رهایی نشان می‌دهد:

تن مزن، ای پسرِ خوش‌دمِ خوش‌کام بگو
بهر آرام دلم نام دلارام بگو
چون که رضوان بهشتی تو، صدایی در ده
چون که پیغمبر عشقی هله پیغام بگو
آهِ زندانیِ این دام بسی بشنیدیم
حال مرغی که پریده‌ست از این دام بگو
اگر از عام بترسی که سخن فاش کنی
سخن خاص نهان در سخن عام بگو
ور از آن نیز بترسی هله چون مرغ چمن
دم‌به‌دم زمزمه بی‌الف و لام بگو

برگرفته از کتاب ”در قلمرو زرین”
ترجمه و توضیح: حسین الهی قمشه‌ای
ناشر: انتشارات سخن
تصویر از Rafal Olbinski

قلم در دست گرفت و این بیت گفت:
خَیالُکَ فی عَیْنی و اِسْمُکَ فی فَمی؛
و ذِکرُک فی قَلبی، اِلی اَیْنَ اَکْتُب.
خیال تو مقیم چشم است
و نام تو بر زبان من جارى است
و ذکر تو در صمیم جان جای دارد.
پس نامه پیش کی نویسم؟

چون تو در این محلها می‌گردی،
قلم بشکست و کاغذ بدرید.

□خیال در اینجا
نقش و صورتِ مقصود است:
خیال روی تو در کارگاه دیده کشیدم
به صورت تو نگاری نه دیدم و نه شنیدم
حافظ
و بودن خیال معشوق در چشم
بدین معناست که
عاشق به هر سو می‌نگرد،
چهره معشوق را می‌بیند؛
زیرا معشوق در دیدهٔ اوست.
همین معنی است که حافظ
در بدیع‌ترین صورت، بیان داشته است:
بیا که پردهٔ گلریز هفتخانهٔ چشم
کشیده‌ایم به تحریر کارگاه خیال

و چون عارف بدین مقام رسد
که حق در چشم و دل او جای گيرد،
دیگر جای سخن گفتن و نامه نوشتن نیست:
آن یکی را يار پیش خود نشاند؛
نامه بیرون کرد و پیش یار خواند.
گفت یارش این اگر بهر من است،
گاهِ وصل این عمر ضایع کردن است.
مثنوی

و هرچند این مقام قرب
جمله مردمان را حاصل است
که خداوند فرمود:
ما از رگ گردن به شما نزدیکتریم.
(ق: ۱۶)
و هر کجا هستید او با شماست،
(حدید: ۴)
اما عامه مردم از این نزدیکی بی‌خبرند
و لذا دست به آسمان برمی‌دارند
و حق را از دور فرا می‌خوانند:
بیدلی در همه احوال خدا با او بود
او نمی‌دیدش و از دور خدایا می‌کرد
حافظ

حیث اقرب انت من حبل الورید
لم اقل “یا”، "يا" نداء للبعید
مثنوی
یعنی: چون تو از رگ گردن به من نزدیکتری،
هرگز “ یا الله و ای خدا” نمی‌گویم؛
زیرا نحویون گفته‌اند که “یا” برای ندای دور است.

برگرفته از كتاب "گزیده فیه مافیه"
تالیف حسين الهى قمشه‌ای
ناشر: انتشارات علمی و فرهنگی
مینیاتور قدیمی

در هفتاد و چهار سالگی
بی‌خبر و ناگاه قلبش از کار باز ایستاد
و هنگامی‌که او این جهان را شب‌بخیر گفت
دوستان “آن‌سَری“ او را خوش‌آمد و صبح‌ بخیر گفتند.
و اکنون مزار ایشان در آغوش " ترجمه قرآن"
و كتاب "حكمت الهى"
و مجموعه اشعار شور‌انگیزشان،
زیارتگاه ارباب معرفت است.
ایشان دین و آیین خود را
در بیتی از غزلی آورده‌اند:
بتِ من روی دلدار است
و کفرِ زلفش ایمانم
کتاب عشق دستورم
طریق مهر آیینم.

و غزل زیر مرامنامه زندگی خود ایشان است:

بیا تا شمع هم، پروانه هم، یار هم باشیم
در این گلشن بهار هم، گل هم، خار هم باشیم
پریشان خاطران بر گرد هم از جان و دل گردیم
ز شهر آوارگان در دشت غم غمخوار هم باشیم
شبان تیره را روشن کنیم از مهر یکدیگر
در این تاریک محفل شمع گل‌رخسار هم باشیم
به یک‌رنگی به‌ هم آیینه‌وار اوصاف هم گوییم
به یکتایی دل هم دیده بیدار هم باشیم
رقیب ار آتش افروزد که ما را آشیان سوزد
پناه هم ز آب دیده خون بار هم باشیم
شب ظلمت چراغ شادی از صحبت برافروزیم
به روز هوشیاری رهبر افکار هم باشیم
گر از دام بلا رستیم هم‌پرواز هم گردیم
ور از تیر فلک خستیم در طومار هم باشیم
" الهی" دشمنان دادند دست دوستی با‌هم
چرا ما دوستان پیوسته در پیکار هم باشیم.
مهدی الهی قمشه ای

برگرفته از کتاب "نغمه عشاق": گزیده
دیوان حکیم الهی قمشه ای
تالیف حسین الهی قمشه ای
ناشر: انتشارات سخن
تصویر از کمال‌الدین بهزاد

آنکس که هست از هواهای خود می‌گوید
و حدیث نفس می‌کند
و حکایت او شکایت از محرومیت‌ها
و ناکامی‌های خاکی اوست.
یا حکایت توفیقاتِ وهمی و خیالی
که او را معجب و مغرور می‌کند
و به زور و ستم وا می‌دارد.
اما آن کس که بند‌‌ بندِ وجودش را
از هواهای خویش خالی کرده
و چون نی لب خود بر لب معشوق نهاده،
و دل به هوای او و نفس او سپرده است،
حکایتی دیگر و شکایتی دیگر دارد:

گر نبودی با لبش نی را سمر
نی جهان را پر نکردی از شکر
مثنوی

انبیا از جنس نی بودند،
چون به هوای دل خویش سخن نمی‌گفتند،
چنانکه در قرآن در صفت رسول اکرم آمده است:
و ما ینطِقُ عنِ الهَویٰ
إن هُوَ الّا وحیٌ یوحیٰ
(نجم: ۳-۴)
او از هوای دل خویش سخن نمی‌گوید
و این (قرآن) نیست مگر آنچه به او
وحی شده است.

بدین بیان، نی مقام انسان کامل
یا کمال مرتبهٔ انسانی است
که در آن مرتبه شخص هرچه گوید
همان است که معشوق در او دمیده
و هرچه کند همان است
که فرمانش از معشوق رسیده است:

از وجود خود چو نی گشتم تهی
نیست از غیر خدایم آگهی
مثنوی

□ در فرهنگ‌های متعالی جهان
این نی شدن شرط رسیدن
به هنرها نیز هست
چینیان گویند
نقاشی که نی نشده باشد
نمی‌تواند نی را نقش کند
موسیقی پاک نیز بی‌کرامتِ نی شدن
شکل نمی‌گیرد
از موزارت و هایدن و هندل بپرسید
تا قصه شیرین نی شدن را
در کار موسیقی با شما بگویند.

مولانا خطاب به نى گويد:
خالی‌ست اندرون تو از بندْ لاجرم
خالی کننده دل و جانِ مشوّشی
و خطاب به موسیقی فرماید:
ای صورت حقایق کل در چه پرده‌ای
سر بر‌ زن از میانه نی چون شکر‌وشی

□چرا ما خود را نامزد نى شدن نكنيم
تا همه ما را از خود بدانند
و چون خويش دوست بدارند.

برگرفته از کتاب "در صحبت مولانا"
تالیف حسین الهی قمشه ای
ناشر: انتشارات سخن
تصویر از Victor Nizovtsev

و کرّوبیان باغ رضوان را
در جلوه‌هایی از چشم و ابرو
و زلف و خط و خال مجسم کرده‌اند،
و در پرده‌هایی از خرابات
و میخانه عشرت نقش کرده‌اند،
بدین خاطر است که در ساحت صورت
جز به زبان صورت سخن نمی‌توان گفت.
اما شاعران در عین حال،
صورتها را به قراین حال و قال
چنان پر و بال بخشیده
و به اهتزاز آورده‌اند،
که به یک‌دم صاحبدلان را
از ناسوت صورت
به ملکوت معنا می‌رسانند
و بر دروازه بهشت می‌نشانند.

این صورتهای عشق‌آگین،
چه در طبیعت و چه در هنر،
یادآور خاطرات ازلی ما
از خوبی و زیبایی و دانایی است:
چنانکه هر گلی گلرخی را به یاد می‌آورد،
و هر گلرخی نیز یادآور محبوبی است
که از رنگ و صورت مبرّاست.
و چون نگاه به زیباییِ صورت
از هر اندیشه اهریمنی
که در سودای خودپرستی است
پاک باشد،
همین عشقِ صورت
پیش‌آهنگ متعالی‌ترین
عشق‌های برین خواهد بود
و به تعبیر مولانا:
عاشقی گر زین سر و گر زان سر است
عاقبت ما را بدان شه رهبر است

از این رو آشنایی با ادبیات غنایی،
مردمان را از آن عشقِ سرفراز
که چون تاج بر تارک آدمی‌زاد می‌درخشد،
برخوردار می‌کند،
و از خشکی‌های آیینی
و محرومیت‌های زمینی
دور می‌دارد،
و دنیای آدمیان را
از عقبای عشق سرمدی آکنده می‌کند:
دنیا همگی عقباست اندر نظر عارف
دنیات چو عقبا شد دنیات مبارک باد
مولانا

برگرفته از پیشگفتار کتاب “در صحبت حافظ”
نوشته حسین الهی قمشه‌ای
ناشر: انتشارات سخن
مینیاتور قدیمی