- از سنگ و سفال و غیره -
و آنچه بالای آنست همه بنماید عکس آن.
در گوهر آب این نهاد است
بی‌علاجی و تعلیمی.
لیک چون آن آمیخته شد
با خاک یا رنگهای دیگر،
آن خاصیت و آن دانش ازو جدا شد
و او را فراموش شد.
حق تعالى انبيا و اوليا را فرستاد
تا همچون آب صافى بزرگ
كه در هر آب حقير را و تيره را كه درو درآيد
از تيرگى و از رنگ عارضى خود برهد
پس او را ياد آيد
چون خود را صاف بيند
بداند كه اول من چنين صاف بوده‌ام به یقین،
و بداند که آن تیرگی‌ها و رنگ‌ها
عارضی بود
یادش آید حالتی که پیش ازین
عوارض بود و بگوید که:
هَٰذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ.
پس انبیا و اولیا مذکران باشند
او را از حالت پیشین
نه آنکه در جوهر او چیزی نو نهند.
□ اندیشه پیوند دانش و هنر
با خاطرات ازلی ما
در غرب از سخنان سقراط و افلاطون
نشأت گرفته
و در شرق نیز حکمای اشراقی پهلوی
و پیشوایان و حکیمان هند
در آثاری چون اوپانیشاد
و مهابهاراتا و امثال آن
از این خاطرات سخن گفته‌اند
و کتاب وحی قرآنی نیز
مکرر آدمیان را این نکته در دل نشانده است
و شیخ محمود شبستری در گلشن راز
عریان و بی‌حجاب گفته است:
در آن روزی که گِلها می‌سرشتند
به دل‌در قصه ایمان نوشتند
کلام حق بدان گشته است مُنزَل
که یادت آورد از عهد اول
و مولانا در بیان لذت موسیقی
آورده است:
ما همه اولاد آدم بوده‌ایم
در بهشت آن نغمه‌ها بشنوده‌ایم
گر چه بر ما ریخت آب و گل شکی
یادمان آید از آنها اندکی
برگرفته از كتاب "گزيده فيه ما‌فيه"
تالیف حسين الهى قمشه‌ای
ناشر: انتشارات علمی و فرهنگی
مینیاتور قدیمی

جادوگر دوم: خارپشت سه بار نالید
جادوگر سوم: هنگام کار است هنگام کار است.
همه با هم بگردیم گرداگرد دیگ،
و بیندازیم در آن امعاء و احشاء زهرآگین را.
ای وزغی که سی و یک روز
در زیر سنگ سرد، عرق گرم کرده‌ای،
در این دیگ افسون اول تو بجوش.
جادوگران: ای درد و بلا افزوده شوید
آتش بخروش ای دیگ بجوش
و تو ای چشم خفاش
ای زبان کلب
ای زبان دو شاخه افعی
و ای بال جغد بجوشید همه با هم.
جادوگران: ای درد و بلا افزوده شوید
ای دیگ بجوش، آتش بخروش.
پولک اژدها
دندان گرگ
زَهره بز
که در ماه‌گرفتگی گرفته باشند
اینهاست که آش را غلیظ می‌کند.
احشاء پلنگ را نیز بفزایید
و آنگاه آش را با خون میمون سرد کنید
تا قوام بیاید
و دیگر طلسم شرارت آماده است.
ویلیام شکسپیر، نمایشنامه مکبث
□ این قطعه گزیده‌ای است
از نمایشنامه مکبث
که شکسپیر در آن
شماری از عناصر اهریمنی
و مهره‌های دوزخی را
به زبان رمز اشاره کرده است.
□ این دیگی است
که جادوگران حرص و جاه
و بیماران جوع بولیموس یا جوع البقر
بار می‌گذارند،
تا معجونی فراهم کنند
که با خون میمون قوام می‌یابد.
در حالی‌که به گفته سعدی:
از مایه بیچارگی قطمیر مردم می‌شود
ماخولیای مهتری سگ می‌کند "بلعام" را
سخن سعدى اين است كه
سگ اصحاب كهف كه نامش
قطمير بوده است،
به سبب آميختن با انسانهاى پاك
در شمار آدميان مى‌آید.
و جنون حرص و جاه،
بلعم باعورا را
به سگ بدل می‌کند.
برگرفته از کتاب "در قلمرو زرين"
ترجمه و تلخيص: حسين الهى قمشه‌ای
ناشر: انتشارات سخن
تصویر از Thomas Barker

در آغوش سیاه خود پنهان می‌کند
و تو می‌نگری حقیقت را
که در گوشه‌ای کمین کرده است
تا به غار قدیمی خویش بگریزد،
در حالی که هزار قیل و قال
بر سرش فرو می بارد.
و فلسفه که از این پیش
به آسمان تکیه داشت
خود را از علت اولی
به علل وسطیه می‌کشاند،
و اندک اندک به عدم می رود.
علوم طبیعت از علوم مابعدالطبیعه
حمایت می‌طلبند.
و می‌بینی که آن جوهر ارسطویی
که نامش نئوس یا خرد است،
بیهوده به دامن ریاضیات می گریزد
و همگی در یکدیگر می‌نگرند
سرهایشان گیج می‌رود
یاوه‌ای می‌گویند و فرو می‌افتند.
و دین که از شرم گلگون شده است
آتش‌های مقدس خود را
در پرده می‌پوشاند
و اخلاق بی‌خبر از همه جا
در پیش چشم او جان می‌سپارد.
□ کتاب دانسیاد (ابلهان) اثر پوپ
سقوط فرهنگی جامعه انگلیس را
در قرن هجدهم به نمایش آورده است.
این کتاب در سطح گسترده‌تر
سقوط فرهنگی قرن بیستم و بیست و یکم
را نیز نشان می‌دهد.
□ هرولد بلوم منقّد زرین ادبیات جهان
درباره دانسیاد پوپ گفته است:
اگر قرار بود اندیشمند صاحب قلمی
ابلهان این روزگار را
در سرزمین امریکا معرفی کند
نیاز به نگارش تازه‌ای نبود
زیرا همین کتاب دانسیاد پوپ
برای شناساندن همه آنها بسنده است.
و این سخن بلوم را می‌توان
بر همه سرزمینها در دهکده جهانی تعمیم داد
که هر یک به گونه‌ای روی در پستی و سستی دارند
و پیشگویی " اسوالد اشپنگلِر"را
در كتاب مشهور "سقوط غرب"
به كرسى مى‌نشانند.
شعر از الکساندر پوپ
ترجمه و توضیح: حسین الهی قمشه‌ای
تصویر از Francisco Goya
۱۴۰۰/۶/۲۳
www.drelahighomshei.com

باباطاهر
عاشق در سودای معشوق است
و چون حافظ سر ارادت
بر آستان دوست نهاده،
و اگر به دوست دست نیابد
دیدار عاشقان دیگر را
که با همان معشوق
سر و سودایی دارند
غنیمت می‌شمارد
و دوستی آنان را
عین صحبت معشوق می‌بیند:
هر که خواهد همنشینی با خدا
گو نشیند در حضور اولیا
مولانا
طاهر همچنین در رباعی زیر
به این نکته اشاره کرده است:
خوشا آنان که هر شامان ته وینند
سخن وا ته کرن وا ته نشینند
مو که پایم نبی کایم ته وینم
بشم آنان بوینم که ته وینند
□ باباطاهر عریان از شاعرانی است
که چون خورشید در عین عریانی،
هزاران هزار جامه زرافشان
بر قامت کائنات پوشانده است.
چنانکه حکیم الهی قمشه‌ای گفت:
عریان چو آفتابم و در پوشند،
مه طلعتان قبای زرافشانم
هدیه زرافشان ‌و گوهرنشان طاهر
همان نشانی دیریاب حضرت شادی است
که چون بلبل بر شاخ سرو
همیشه سبز ادب پارسی
به زبان پهلوی باز می گوید
و کتاب "حكمت شادمانه" نيچه نيز
از زبان همين بلبل شوريده زند خوان
به نغمه و آهنگ آمده است.
□ در اين روزگار شگفت فناورى
آدميان از اين موهبت برخوردارند
كه مى توانند بى هيچ رنج سفر
به حضور بزرگانى در گوشه و كنار جهان
راه يابند و از نقد گفته‌ها
و نقش چهره‌های پاک و دلنوازشان
که چون فروغ بامدادی
روح بخش و باطراوت است
بی هیچ حاجب و دربان
و بی هیچ دریغ و کتمان
و بی هیچ اجازت پیشین
و منّت پسین بهره گیرند.
برگرفته از کتاب "ترانه‌های باباطاهر عریان"
تالیف: حسین الهی قمشه‌ای
ناشر: انتشارات خانه فرهنگ و هنر گویا
نگارگری قدیمی

بوالعجب دامی بسازد از هوس
تا مگر در دامش افتد یک مگس
چون مگس افتد به دامش سرنگون
برمکد از عرق آن سرگشته خون
بعد از آن خشکش کند بر جایگاه
قوت خود سازد از او تا دیرگاه
ناگهی باشد که آن صاحب سرای
چوب اندر دست استاده به پای
خانهٔ آن عنکبوت و آن مگس
جمله ناپیدا کند در یک نفس
هست دنیا، وانک در وی ساخت قوت
چون مگس در خانهٔ آن عنکبوت
گر همه دنیا مسلّم آیدت
گم شود تا چشم بر هم آیدت
عطار نیشابوری
□ این نقاشی بدیع از قلم عطار نمایش می‌دهد
که چگونه فرومایگان دنیاپرست
با اینهمه ارزشهای والای زیبایی و دانایی و نیکویی
در این جهان به شکار مگسی
بسنده می‌کنند
و جاروب مرگ به اندک زمانی
سود و سرمایه ایشان را
به تحقیر تمام در کام می‌کشد
و ایشان تهی‌دست و مسکین
و پشیمان و شرمگین
داغی بر دل و داغی بر جبین
با هزار آه و حسرت
این جهان شگفت را
وداع می‌گویند
و به گفته سعدی:
فردا شنیده‌ای که بوَد داغْ سیم و زر
خود وقت مرگ می نهد این مرده‌ریگْ داغ
برگرفته از کتاب "گزیده منطق الطیر"
تالیف حسین الهی قمشه‌‌ای
ناشر: انتشارات علمی و فرهنگی

بدیشان روی می‌کند
و ایشان از پشیمانی
خاک بر سر می‌کنند
و‌ در دوزخ می‌افتند.
اگر این حادثه به علل گوناگون
در دنیا رخ ندهد،
بیگمان در عرصه آخرت
رخ خواهد داد
عرصه ای که در آن ستمکار را
با اعمالش قرین می‌کنند
و آن عین دوزخ است.
اما همین آگاهی در دنیا
باز لطف الهی است
برای گذار به برزخ و بهشت
زیرا مآل همه به رحمت حق است.
چه بسیار ظالمانند که ایشان را
با آنکه در دوزخند
از دوزخِ خود خبر نیست
و خوشا آنان که دریابند
در دوزخند
زیرا ایشان رهایی خواهند یافت
از آن که درکِ دوزخ،
نشان تغییر در سطح آگاهی
و مایه حرکت تکاملی است.
□ بى خبرى، كورى و كرى
و گنگى و لالى ست
آنكس كه مال يتيم
و حق مظلوم را مى‌خورَد
نمی‌بیند که چه مار و افعی
در بشقابش نهاده‌اند.
شبلی طعام خلیفه را
در کوی برای سگان می‌انداخت.
گفتند اگر خلیفه بفهمد
روزگارت سیاه است.
گفت سخن مگوی و نام مبر
که اگر سگان دریابند،
طعام از کدام مطبخ آمده است
لب نخواهند زد.
برگرفته از کتاب "در صحبت مولانا"
به قلم حسين الهى قمشه‌ای
ناشر: انتشارات سخن
تصویر از Sandro Botticelli

تنها راه، بازگرداندنِ احد
به دايره جهان است.
احد به تعبير ارسطو
صورت مطلق است
و صورتْ جهت وحدتِ همه اشيا
و در نهايت جهت وحدتِ انسانها
و همه آفرينش است.
و هنر و اخلاق و علم
كه ارزشهاى سه گانه
فرهنگ انسانى است نيز
هر سه در گرو همين صورت است:
اگر جمال احد را
در صورتها نشان دهى،
آن هنر است.
اگر حقيقت سارى احد را
در عالم كشف كنى،
آن علم است.
و اگر عشق احد را در دل نهى
و به فرمان عشق باشى،
آن اخلاق است.
و اگر عمر خود را در سوداى
علم و هنر و اخلاق بسر برى،
اين است آن تجارت سودمند
كه عمرِ با عدد را بدهى،
و از احد عمرِ بى عدد بستانى
و اين است آنچه احمد از احد آورده است.
برگرفته از پیشگفتار کتاب "در صحبت قرآن"
به قلم حسین الهی قمشه ای
ناشر: انتشارات سخن
تصویر از Andrei Rublev